Huizinga e Allason

ovvero

uno storico olandese e una traduttrice italiana

Johan Huizinga (1872–1945) è lo storico olandese diventato famoso soprattutto per il suo libro “Autunno del Medioevo” (Herfsttij der Middeleeuwen). Credo che per i soci Dante sia praticamente superfluo scrivere di questo uomo, vissuto a cavallo del XIX e XX secolo; non ho intenzione, quindi, di dilungarmi su una biografia, tanto meno su una disquisizione critica delle sue opere, che non è oltretutto di mia competenza, ma piuttosto accentrerò la mia attenzione su uno dei suoi libri, un libro che ha destato in me curiosità e sorpresa e mi ha letteralmente ‘perseguitato’ in questi ultimi mesi.

Tutto è cominciato a novembre dell’anno scorso a Leida, dove Huizinga aveva insegnato all’università dal 1915 fino al 27 novembre 1940, giorno in cui le autorità tedesche la chiusero, e di cui negli anni 1932–33 era stato anche Rettore Magnifico. Per celebrare i 150 anni della sua nascita, Studium Generale aveva organizzato un ciclo di conferenze, tenute da dr. Anton van der Lem [1].

Le conferenze erano interessanti e molto istruttive, soprattutto per la sottoscritta che fino a quel momento non aveva mai letto nemmeno uno dei libri di Huizinga. Sono passati in passerella praticamente tutti i suoi libri, ma in questo articolo mi soffer­merò su uno in special modo, quello che lui ha scritto nel periodo precedente la seconda guerra mondiale, quando il fascismo in Italia e il nazismo in Germania stavano sconvolgendo la vita pubblica di tutta Europa. Si tratta del libro In de schaduwen van morgen, scritto nel 1935, pubblicato in quell’anno in Olanda. Nel 1937 viene presentato in Italia dall’editore Giulio Einaudi di Torino con il titolo La crisi della civiltà, titolo che Luigi Einaudi (il padre di Giulio e in quel momento senatore a Roma) aveva preferito e ‘suggerito’ proprio per rendere più evidenti leappren­sioni dell’autore, relative all’avvenire prossimo e al pericolo imminente di una nuova guerra mondiale.

La traduzione del titolo può essere già fonte di discussione.

Conosciamo il detto ‘traduttore traditore’; molti dei nostri soci si dilettano, grazie all’entu­siasmo e alla fantasia di Gerard Schelvis, a tra­durre poesie e canzoni e si rendono così conto di quanto sia difficile tra­durre, di quanto sia im­portante riuscire a ren­dere nella propria lingua quello che lo scrittore nella sua intende dire. Non è assolutamente facile!

Ritornando al nostro titolo, se In de schaduwen van morgen si traduceva letteralmente, cioè con Nelle ombre del domani, non credo che per il lettore italiano sarebbe stato meno chiaro captare il messaggio di Huizinga, cioè l’avvertimento agli uomini di rivedere il loro comportamento morale nei confronti della società. Ma quando è un uomo della ‘statura’ di Luigi Einaudi a deciderne il titolo, il povero traduttore ha poco da discutere.

Ma chi è il traduttore/la traduttrice di questo libro? Qui entriamo in un mistero che rasenta un giallo. Ed infatti nella prima edizione italiana del 1937 non troviamo alcuna indicazione che ci possa far conoscere chi ha fatto la traduzione: né sulla copertina, né all’interno, né sul retro del libro. Nel 1938 esce una seconda edizione, ma anche quella anonima, per quanto riguarda l’opera di traduzione, poi… più niente. Einaudi non ha più il permesso di pubblicare altre edizioni proprio perché ormai la censura (leggiamo il Ministero della Cultura del Popolo, MinCulPop) ha messo al bando il libro. Dobbiamo attendere l’anno 1962 (!) quando esce la terza edizione e sulla copertina leggiamo finalmente il nome della traduttrice: Barbara Allason.

Chi è questa Barbara?

Barbara Allason nasce nel 1877 a Pecetto, un paesino a pochi chilometri da Torino. Il cognome suona molto straniero, ma sarà proprio lei stessa a dichiarare: Italianissimo, piemontesissimo quel cognome, risalente a un Alasone troncato dai francesi durante l’occupazione napoleonica […]. Niente affatto un nome esotico […] il nostro nome è un nome così torinese, così abbarbicato […] alla nostra cara collina torinese. Il padre è ufficiale di artiglieria sabauda e monarchico; la madre, Pauline Künzler è viennese e repubblicana. La perfetta conoscenza del tedesco, una delle lingue parlate in casa, oltre all’italiano e il francese, permette a Barbara di iscriversi alla facoltà di lettere dell’università di Napoli, dove la famiglia si era trasferita per motivi di servizio del padre. Sarà una delle prime donne italiane a intraprendere studi universitari. Dopo la parentesi del matrimonio con Carlo Federico Wick, un latinista siciliano, di origine tedesca/svizzera, e la nascita di un figlio, riprenderà gli studi universitari, ma questa volta a Torino, dove erano ritornati i genitori. Nel 1913 si laurea con Arturo Farinelli, fondatore degli studi germanisti in Italia, che prima di lui si può dire non esistessero, se non in forma dilettantistica e assolutamente sporadica.

Nel 1921 esordisce come scrittrice e contemporaneamente scrive per giornali e riviste. Il lavoro letterario va a gonfie vele; insegna tedesco in un liceo scientifico di Torino e nel 1928 ottiene la libera docenza all’università, sempre della stessa città. Mantiene un’amichevole corrispondenza con Benedetto Croce che aveva conosciuto anni prima a Napoli e prende l’abitudine di riunire nella sua villa collinare intellettuali, giovani e meno, quali Piero e Ada Gobetti, Leone Ginzburg, Cesare Pavese, Arturo Farinelli, Felice Casorati ed altri. Ma appena un anno dopo, nel 1929, la Allason perde la cattedra per aver manifestato la sua solidarietà a Benedetto Croce, che aveva criticato i Patti Lateranensi, il ‘famoso’ concordato tra Stato italiano e Santa Sede. Con decreto ministeriale del 10 agosto 1929 si legge: è dispensata dall’inse­gnamento per oltraggio al Senato, da lei definito ‘inverecondo’ e per incompatibilità con le generali direttive politiche del governo e privata quindi sia della cattedra sia della libera docenza.

Per poter mantenere se stessa e il figlio (è da anni separata dal marito) deve allora trovarsi un lavoro permanente di traduzioni: possiamo quindi dire che la traduttrice Barbara nasce dalla persecuzione fascista, per necessità. Intanto casa Allason diventa non solo un ritrovo abituale per l’élite antifascista torinese, ma anche la sede di cospirazione politica, dove viene portata una macchina ciclostile per smistare fogli di propaganda, e la Barbara stessa si immerge personalmente nell’attività clan­destina. Nel marzo 1934 la polizia fa un’incursione in casa sua e arresta tutti i cospiratori. Barbara si ritrova in carcere (‘Le Nuove’ a Torino). Le viene promessa indulgenza se parla e se scrive una letterina al Duce… e Barbara cede: ‘La debolezza prevalse’ (scriverà nel suo libro autobiografico Memorie diun’antifascista) [2]. Il processo si svolge a Roma e là deve testimoniare contro Leone Ginzburg! Scrive anche una letterina al Duce impe­gnandosi a non svolgere più alcuna attività politica: manterrà la parola!

A questo punto, ritornando all’edizione italiana del libro di Huizinga (1937) possiamo forse accettare/comprendere che il suo nome non si riscontri da nessuna parte: il senatore Einaudi non poteva permettersi, in pieno regime fascista, di rendere noto il nome della traduttrice, una signora ‘antifascista’! Ma due rimangono i punti dolenti e inspiegabili.

Il primo riguarda lo stesso senatore, da tempo amico di Huizinga. Si erano conosciuti infatti nel 1926, durante un viaggio lungo alcune delle più importanti università degli Stati Uniti, un viaggio organizzato dal Laura Spelmann Rockfeller Memorial. Di questo Memorial sia Huizinga che Einaudi ne erano soci. Da allora avevano mantenuto una cordiale corrispondenza. Inoltre Einaudi padre era molto interessato a far conoscere e quindi a far pubblicare in Italia da suo figlio Giulio i libri dello storico olandese. Così quando il libro esce, Einaudi gliene manda una copia che Huizinga riceve, vuole il caso, proprio il giorno di San Nicola. In data 6 dicembre 1937 gli risponde in inglese [3]:

My dear Einaudi,

You could not have offered me the Italian edition of my little book in a more delightful way than by making it a wedding present and dressing it in the fine binding in which it feels like a small boy in state robes.

And to complete the joy my wife and I felt at receiving it, it came just on the day we are wont to celebrate with merry present giving, Saint Nicholas, this time rest on the 4th instead of the 5th because of the Sunday.

So both my wife and I want to express our warmest thanks to you and to your son. It is only now I learn that you did the translation yourself.

[…]

Yours very sincerely,

1. Huizinga

Il povero Huizinga morirà l’1 febbraio 1945 senza aver saputo chi aveva tradotto realmente il suo libro: editore/traditore!

Il secondo punto dolente è che se noi andiamo a controllare le due edizioni, l’originale olandese e la traduzione italiana, salta subito all’occhio che diverse frasi ed addirittura interi capoversi mancano del tutto, non sono stati tradotti e, guarda un po’, tutti i pezzi mancanti hanno a che vedere con osservazioni pungenti e critiche di Huizinga sul sistema dittatoriale vigente in quel momento! Al contrario constatiamo che lo storico svizzero Werner Kaegi, amico di Huizinga, che aveva curato la traduzione tedesca, era rimasto ligio all’originale, nonostante il libro fosse uscito sul mercato tedesco in un periodo altrettanto scabroso (1936!).

Presumiamo inoltre che la Allason abbia avuto tra le mani e l’originale e la versione tedesca; come germanista le sarà senza dubbio stato più facile tradurre dal tedesco. Aveva a disposizione i due testi, perfettamente comparabili; perché allora non ha tradotto o forse meglio non le hanno permesso di tradurre tutto? Qui sotto alcuni esempi dell’originale, non tradotti in italiano:

Uit Hoofdstuk XIV, De staat den staat een wolf?:

De Staat mag dus volgens deze leeringen alles. Hij mag krachtens eigen bepaling van zijn machtsbelang en eigen beslissing bezworen trouw breken. Geen leugen, geen bedrog, geen wreedheid, jegens vreemden of eigen volksgenooten, kan hem als slecht worden aangerekend, indien hij daarmee zichzelf dient. […] Maar de vijand was toch ook een Staat?

Uit Hoofdstuk XV, Heroïsme:

“Het beginsel van het fascisme is heroïsme, dat van het burgerdom egoïsme”. Zoo kon men het in het voorjaar van 1934 lezen op de verkiezingsplakkaten, die in Italië de muren dekten. Eenvoudig en sprekend als een algebraïsche evenredigheid. Een uitgemaakte zaak en een leerstuk. […] Wie een leus heeft, of enkel een politieken term om te hanteeren: racisme, bolsjewisme of wat ook, heeft een stok om den hond te slaan. De hedendaagsche politieke publicistiek handelt in het groot in stokken om honden te slaan, en kweekt zijn afnemers op tot delirium­lijders, die overal honden zien.

Uit Hoofdstuk XVI, Puerilisme:

Laat ons maar terloops wijzen op dien geest van parade en in den pas loopen, die zich van de wereld heeft meester gemaakt. Men mobiliseert zijn honderdduizenden; geen plein is groot genoeg, een natie staat als tinnen soldaten in het gelid, in één houding. […] Dit schijnt grootheid, dit schijnt macht. – Het is kinderachtigheid. […] Wie nog nadenken kan, weet, dat dit alles geen waarde heeft. Geen enkele.

E allora perché, ci si domanda. Negli anni trenta c’era di mezzo la censura e probabilmente è stato lo stesso Einaudi a decidere di tagliare quei passi delicati; non credo che sia stato opera della Barbara stessa, conoscendo il pensiero politico di questa signora. Ma i pezzi mancanti continueranno a mancare anche nell’edizione del 1962, quando guerra e dittatura sono ormai un passato lontano. Perché allora i pezzi mancanti non sono stati tradotti ed inseriti nel libro, a fede dell’originale olandese? L’Allason viveva ancora nel 1962 (morì nel 1968) ed avrebbe ben potuto rivedere lei stessa la traduzione.

Dalle ricerche nell’Archivio Einaudi, aiutata dalla dottoressa Luisa Gentile dell’Archivio di Stato di Torino, e dall’incontro con la pronipote che guarda caso porta il nome della traduttrice e che vive nella casa natale della vecchia Allason, non sono riuscita purtroppo a trovare nulla che mi potesse dare una risposta soddisfacente.

Tanto per rendere ancora più amara la pillola, scopro che nel 2019 è uscito per l’edizione Aragno (Torino) Nelle ombre del domani: il libro di Huizinga ha finalmente il suo titolo originale! Esultanza, ma non troppo… le parti mancanti sono ancora mancanti, il nome del traduttore è un certo J. Van Der Loj, un cognome anonimo e non olandese, che non si riesce in alcun modo ad inquadrare e ogni ricerca su internet fallisce. Confrontando con la traduzione dell’Allason, è chiaro che è una traduzione trascritta (copiata?), con un qualche cambiamento di vocabolo, in un italiano più moderno, ma niente più. Il mistero quindi si allarga a macchia d’olio, soprattutto perché Aragno non si riesce a contattare, o… non vuole essere contattato!?

A questo punto sono costretta amaramente a concludere che il lavoro di traduzione già di per se stesso difficile, diventa im­mensamente improbo e frustrante quando si aggiungono difficoltà esterne e spesso di carattere politico. La Barbara ha dovuto per il suo credo politico pagare questa ‘ignominia’ e questa anonimità! Quanti altri hanno subito od ancora subiscono questo affronto per il loro lavoro di traduzione?

Marisa Jansen-Miglioli

Noten

[1] Anton van der Lem ha lavorato come curatore di testi antichi alla biblioteca universitaria di Leida. Attualmente rimane legato alla biblioteca stessa nella funzione di redattore finale del sito web: //Huizinga-Online.nl ed anche per poter continuare nella sua ricerca sullo storico olandese Johan Huizinga. A novembre del 2024 sotto la sua redazione è uscita la nuova edizione di Homo ludens, arricchita di 125 illustrazioni ed ulteriori informazioni.

[2] Memorie di un’antifascista, suddiviso in quindici capitoli, viene pubblicato per la prima volta nel 1946 nella collana ‘Giustizia e Libertà’ e successivamente ristampato negli anni sessanta dalle Edizioni dell’Avanti e da quelle del Gallo.

[3] Dal carteggio Huizinga/Einaudi, lettera nr. 1332, qui letteralmente trascritta.

Bibliografie

• Johan Huizinga, In de schaduwen van morgen. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & Zoon (1935).
• Johan Huizinga, Im Schatten von morgen. Bern, Leipzig: Gotthelf. Vertaling van Werner Kaegi(1936).
• Johan Huizinga, La crisi della civiltà. Torino: Einaudi (1937).
• Barbara Allason, Memorie di un’antifacista (1919-1940). Torino: Spoon River (2005).

Huizinga con la coppia Einaudi, ospiti in Olanda (data sconosciuta)

Huizinga en Allason

oftewel

Een Nederlandse historicus en een Italiaanse vertaalster

Johan Huizinga (1872-1945) is een Nederlandse historicus die vooral beroemd werd door zijn boek Herfsttij der Middeleeuwen. Ik denk dat het voor de leden van de vereniging Dante Alighieri eigenlijk overbodig is om over deze man, die in de periode rond de vorige eeuwwisseling leefde, te schrijven. Ik ben dan ook niet van plan om hier een biografie over hem te schrijven, laat staan een kritische beschouwing van zijn werken te maken, want dat is niet mijn vakgebied. In plaats daarvan wil ik mij richten op een van zijn boeken, een boek dat mijn nieuwsgierigheid en verbazing heeft gewekt en mij de afgelopen maanden letterlijk heeft ‘achtervolgd’.

Alles begon twee jaar geleden in november in Leiden, waar Huizinga van 1915 tot 27 november 1940 aan de universiteit doceerde en waarvan hij van 1932-1933 zelfs rector magnificus was. Huizinga doceerde er tot de dag waarop de Duitsebezetter de universiteit sloot. Ter gelegenheid van Huizinga’s 150^e geboortedag organiseerde Studium Generale van de Universiteit Leiden een reeks lezingen, gegeven door dr. Anton van der Lem [1]. De lezingen waren interessant en zeer leerzaam, vooral voor ondergetekende, die tot dat moment nog geen enkel boek van Huizinga had gelezen.

Vrijwel al zijn boeken passeerden de revue, maar in dit artikel zal ik mij op één boek in het bijzonder richten, dat hij schreef in de periode voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog, toen het fascisme in Italië en het nazisme in Duitsland het openbare leven in heel Europa ontwrichtten. Het gaat om het boek In de schaduwen van morgen, geschreven in 1935 en in dat jaar gepubliceerd in Nederland. In 1937 werd het in Italië uitge­bracht door uitgeverij Giulio Einaudi in Turijn onder de titel La crisi della civiltà, een titel waar Luigi Einaudi (de vader van Giulio en op dat moment senator in Rome) de voorkeur aan gaf en die hij ‘suggereerde’ om zo de bezorgdheid van de auteur over de nabije toekomst en het dreigende gevaar van een nieuwe wereldoorlog te benadrukken.

De vertaling van de titel kan op zichzelf al een bron van discussie vormen. In het Italiaans kennen we het gezegde ‘traduttore traditore’ (‘vertaler, verrader’), wat zoveel betekent als dat een vertaling de oorspronkelijke tekst nooit precies weergeeft zoals deze bedoeld is. Zo wagen veel van onze leden van de vereniging Dante Alighieri zich, dankzij het enthousiasme en de creativiteit van Gerard Schelvis, aan het vertalen van gedichten en liedjes, en realiseren zich dan hoe moeilijk het is om te vertalen, om in de eigen taal over te brengen wat de schrijver bedoelt. Dat is echt niet eenvoudig!

Terugkomend op de titel: als In de schaduwen van morgen letterlijk was vertaald als Nelle ombre del domani, geloof ik dat de Italiaanse lezer Huizinga’s boodschap alsnog zou hebben begrepen: hij waarschuwt de mensheid om hun morele gedrag ten opzichte van de samenleving te herzien. Maar wanneer een man van de statuur van Luigi Einaudi de titel bepaalt, heeft de arme vertaler weinig in te brengen.

Maar wie is de vertaler/vertaalster van dit boek? Hier komen we bij een mysterie dat veel weg heeft van een thriller. In de eerste Italiaanse editie van 1937 is er namelijk nergens een aanwijzing te vinden over wie de vertaling heeft verzorgd: noch op het omslag, noch in het boek zelf, noch op de achterflap. In 1938 verschijnt een tweede editie, maar ook hier is de vertaler anoniem. Daarna… geen uitgaven meer. Einaudi kreeg namelijk geen toestemming meer om andere edities te publiceren, omdat de censuur (lees: het Italiaanse Ministerie van Volks­cultuur, MinCulPop) het boek inmiddels had verboden. Pas in 1962 (!) verschijnt de derde editie, en op het omslag lezen we eindelijk de naam van de vertaalster: Barbara Allason.

Wie is deze Barbara?

Barbara Allason wordt in 1877 geboren in Pecetto, een dorpje op enkele kilometers van Turijn. Haar achter­naam klinkt erg buitenlands, maar zijzelf verklaarde hierover: ‘Die achternaam is heel Italiaans, heel Piëmontees. Hij is terug te voeren op de Italiaanse achternaam Alasone, die tijdens de Napoleontische bezetting door de Fransen is ingekort […]. Het is dus helemaal geen exotische naam […] onze naam is heel Torinees, zeer diepgeworteld […] in onze geliefde Torinese heuvel.’Haar vader is officier artillerie in het Koninklijk Italiaans leger en monarchist. Haar moeder, Pauline Künzler, komt uit Wenen en is republikein. Dankzij haar uitstekende kennis van het Duits, een van de talen die thuis wordt gesproken naast het Italiaans en het Frans, kan Barbara zich inschrijven aan de faculteit letteren van de universiteit van Napels, waar het gezin heen was verhuisd vanwege het werk van haar vader. Zij is een van de eerste Italiaanse vrouwen die aan een universiteit gaat studeren. 

Na haar huwelijk met Carlo Federico Wick, een Siciliaanse latinist van Duits/Zwitserse afkomst, en de geboorte van haar zoon, hervat zij haar studie. Dit keer in Turijn, waar haar ouders naartoe waren teruggekeerd. In 1913 studeert zij af bij Arturo Farinelli, de grondlegger van de germanistiek in Italië, een vakgebied dat voor Farinelli’s tijd feitelijk niet bestond, maar alleen werd bestudeerd door amateurs en bovendien slechts door een handjevol mensen. In 1921 debuteert zij als auteur en ze schrijft daarnaast ook voor kranten en tijd­schriften. Op literair gebied gaat het haar allemaal voor de wind; zij geeft Duitse les op een middelbare school in Turijn en behaalt in 1928 haar universitaire lesbevoegdheid.

Ze onderhoudt een vriendschappelijke correspondentie met Benedetto Croce, die zij jaren eerder in Napels had leren kennen, en begint in haar villa in de heuvels zowel jonge als oude intellectuelen uit te nodigen, zoals Piero en Ada Gobetti, Leone Ginzburg, Cesare Pavese, Arturo Farinelli en Felice Casorati. Echter, al een jaar later, in 1929, verliest Allason haar leerstoel omdat zij haar solidariteit betuigt met Benedetto Croce, die kritiek had geuit op het Verdrag van Lateranen, het ‘beroemde’ concordaat tussen de Italiaanse staat en de Heilige Stoel. In het ministerieel decreet van 10 augustus 1929 staat te lezen: zij wordt ontheven van haar onderwijstaken wegens belediging van de Senaat, die zij ‘onfatsoenlijk’ had genoemd, en vanwege onverenigbaarheid met de algemene politieke richtlijnen van de regering, waardoor zij zowel haar leerstoel als haar universitaire aanstelling verliest.

Om zichzelf en haar zoon te onderhouden (ze is al jaren gescheiden van haar man), moet ze een vast inkomen uit vertaalwerk vinden. We kunnen dus zeggen dat de vertaalster Barbara wordt geboren uit de fascistische vervolging, uit noodzaak. Intussen wordt het huis van Allason niet alleen een ontmoetingsplaats voor de antifascistische elite van Turijn, maar ook een centrum voor politieke samenzwering. Er wordt een stencilmachine haar huis binnengesmokkeld om propaganda­materiaal mee te kunnen verspreiden en zo raakt Barbara persoonlijk betrokken bij het verzet. In maart 1934 doet de politie een inval in haar huis en arresteert alle samen­zweerders. Barbara belandt in de gevangenis (‘Le Nuove’ in Turijn). Haar wordt beloofd dat ze genade zal krijgen als ze gaat praten en een brief aan Mussolini, de Duce, schrijft… en Barbara zwicht: ‘De zwakte won’ (zal ze later schrijven in haar autobiografische boek Memorie di un’antifascista –Herinneringen van een antifascist). Haar proces vindt plaats in Rome, waar ze zal moeten getuigen tegen Leone Ginzburg. Ze schrijft ook een brief aan de Duce, waarin ze belooft geen politieke activiteiten meer te ondernemen – een belofte die ze zal houden.

Als we nu teruggaan naar de Italiaanse editie van Huizinga’s boek uit 1937, kunnen we misschien accepteren/begrijpen waarom haar naam nergens vermeld staat: senator Einaudi kon het zich tijdens het fascistische regime niet veroorloven om de naam van de vertaalster, een antifascist (!), bekend te maken.

Maar toch blijven er twee pijnlijke en onverklaarbare kwesties over.

De eerste kwestie betreft senator Einaudi zelf, die al lange tijd bevriend was met Huizinga. Ze leerden elkaar kennen in 1926, tijdens een reis langs enkele van de belangrijkste universiteiten van de Verenigde Staten, georganiseerd door het zogeheten Laura Spelmann Rockfeller Memorial. Van dit Memorial was Huizinga het Nederlandse en Einaudi het Italiaanse lid. Vanaf dat moment onderhielden ze een vriendschappelijke correspondentie. Bovendien was vader Einaudi zeer geïnteresseerd in het bekendmaken en uitgeven van de boeken van de Nederlandse historicus in Italië via zijn zoon Giulio. Toen het boek uitkwam, stuurde Einaudi dan ook een exemplaar naar Huizinga, dat hij – heel toevallig – precies voor Sinterklaas ontving. Op 6 december 1937 antwoordde Huizinga hem in het Engels. [2]

My dear Einaudi,

You could not have offered me the Italian edition of my little book in a more delightful way than by making it a wedding present and dressing it in the fine binding in which it feels like a small boy in state robes.

And to complete the joy my wife and I felt at receiving it, it came just on the day we are wont to celebrate with merry present giving, Saint Nicholas, this time rest on the 4th instead of the 5th because of the Sunday.

So both my wife and I want to express our warmest thanks to you and to your son. It is only now I learn that you did the translation yourself.

[…]

Yours very sincerely,

1. Huizinga

De arme Huizinga sterft op 1 februari 1945 zonder ooit te weten wie zijn boek wérkelijk had vertaald: ‘uitgever, verrader’!

Het tweede pijnpunt is dat, wanneer we de twee uitgaven met elkaar vergelijken (het oorspronkelijke Nederlandse werk en de Italiaanse vertaling) het meteen opvalt dat meerdere zinnen en zelfs hele alinea’s volledig ontbreken, ze zijn niet vertaald. Wel nu, hoe verrassend, al die ontbrekende passages bevatten scherpe observaties en kritische opmerkingen van Huizinga over het toenmalige dictatoriale regime! In Zwitserland, daaren­tegen, bleef historicus Werner Kaegi, een vriend van Huizinga die de Duitse vertaling verzorgde, trouw aan het origineel, ondanks het feit dat het boek in Duitsland in een even precaire periode op de markt kwam (1936!).

We kunnen er trouwens wel vanuit gaan dat Allason zowel het originele Nederlandse werk als de Duitse versie in handen heeft gehad, want als germaniste was het voor haar ongetwijfeld gemakkelijker om vanuit het Duits te vertalen. Als ze dus beide teksten tot haar beschikking had, die perfect met elkaar te vergelijken waren, waarom heeft ze dan niet alles vertaald? Of beter gezegd: waarom mócht ze dan niet alles vertalen?

Hieronder volgen enkele voorbeelden uit het origineel die niet in het Italiaans zijn vertaald:

Uit Hoofdstuk XIV, De staat den staat een wolf?:

De Staat mag dus volgens deze leeringen alles. Hij mag krachtens eigen bepaling van zijn machtsbelang en eigen beslissing bezworen trouw breken. Geen leugen, geen bedrog, geen wreedheid, jegens vreemden of eigen volksgenooten, kan hem als slecht worden aangerekend, indien hij daarmee zichzelf dient. […] Maar de vijand was toch ook een Staat?

Uit Hoofdstuk XV, Heroïsme:

“Het beginsel van het fascisme is heroïsme, dat van het burgerdom egoïsme”. Zoo kon men het in het voorjaar van 1934 lezen op de verkiezingsplakkaten, die in Italië de muren dekten. Eenvoudig en sprekend als een algebraïsche evenredigheid. Een uitgemaakte zaak en een leerstuk. […] Wie een leus heeft, of enkel een politieken term om te hanteeren: racisme, bolsjewisme of wat ook, heeft een stok om den hond te slaan. De hedendaagsche politieke publicistiek handelt in het groot in stokken om honden te slaan, en kweekt zijn afnemers op tot delirium­lijders, die overal honden zien.

Uit Hoofdstuk XVI, Puerilisme:

Laat ons maar terloops wijzen op dien geest van parade en in den pas loopen, die zich van de wereld heeft meester gemaakt. Men mobiliseert zijn honderdduizenden; geen plein is groot genoeg, een natie staat als tinnen soldaten in het gelid, in één houding. […] Dit schijnt grootheid, dit schijnt macht. – Het is kinderachtigheid. […] Wie nog nadenken kan, weet, dat dit alles geen waarde heeft. Geen enkele.

Waarom? Wel, in de jaren dertig was er censuur, en waar­schijnlijk was het Einaudi zelf die had besloten om deze gevoelige passages te schrappen. Ik denk namelijk niet dat dit het werk van Barbara zelf is geweest, gezien haar politieke overtuiging.

Echter, de ontbrekende stukken blijven ook in de editie van 1962 weg, als oorlog en dictatuur inmiddels tot het verre verleden behoren. Waarom zijn de ontbrekende passages toen niet alsnog vertaald en in het boek opgenomen, trouw aan het oorspronkelijke Nederlandse werk? Allason leefde nog in 1962 (ze overleed in 1968) en had de vertaling best zelf kunnen herzien.

Ondanks mijn onderzoek in het archief van Einaudi, met de hulp van dr. Luisa Gentile van het Staatsarchief van Turijn, en mijn ontmoeting met de achterkleindochter van Allason (die toevallig dezelfde naam draagt als de vertaalster en in het geboortehuis van de oude Allason woont) heb ik helaas niets kunnen vinden dat me een bevredigend antwoord op die vraag kan geven.

Alsof dit alles nog niet erg genoeg was, kwam ik daarna tot weer een nieuwe ontdekking. In 2019 bleek Huizinga’s boek bij uitgeverij Aragno (Turijn) eindelijk onder zijn originele titel, Nelle ombre del domani, te zijn uitgebracht! In eerste instantie geweldig nieuws, maar de vreugde was van korte duur… de ontbrekende passages ontbreken in deze uitgave nog steeds. De vertaler is een zekere J. Van Der Loj, een onbekende met een niet-Nederlands klinkende achternaam, die ik op geen enkele manier kan plaatsen. Elke zoektocht naar hem op internet loopt ook op niets uit. Als je zijn vertaling vergelijkt met die van Allason, blijkt het in feite een overgeschreven (gekopieerde?) vertaling te zijn, met slechts enkele woordwijzigingen in een moderner Italiaans, maar verder niets. Het mysterie breidt zich dus alleen maar verder uit, vooral omdat uitgeverij Aragno niet te bereiken is, of… misschien wel niet wíl worden bereikt!?

Op dit punt aangekomen moet ik met bittere teleurstelling concluderen dat het op zichzelf al moeilijke werk van vertalen, nog eens extra zwaar en frustrerend wordt wanneer er externe problemen bijkomen, die vaak van politieke aard zijn. Barbara heeft vanwege haar politieke overtuiging deze ‘schande’ en deze anonimiteit moeten ondergaan. Hoeveel anderen hebben deze vernedering ook moeten doorstaan, of ondergaan deze nog steeds, enkel vanwege hun vertaalwerk?

Marisa Jansen-Miglioli

Noten

[1] Anton van der Lem was conservator oude drukken van de Universitaire Bibliotheken Leiden. Hij is aan de UBL verbonden gebleven als eindredacteur van de website https://Huizinga-Online.nl om zijn onderzoek naar Huizinga voort te zetten. In november 2024 is zijn nieuwe editie verschenen van Huizinga’s Homo ludens, met 125 afbeeldingen en nadere toelichtingen.

[2] Letterlijk overgenomen uit de correspondentie Huizinga/Einaudi, brief nr. 1332.

Bibliografie

• Johan Huizinga, In de schaduwen van morgen. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & Zoon (1935).
• Johan Huizinga, Im Schatten von morgen. Bern, Leipzig: Gotthelf. Vertaling van Werner Kaegi(1936).
• Johan Huizinga, La crisi della civiltà. Torino: Einaudi (1937).
• Barbara Allason, Memorie di un’antifacista (1919-1940). Torino: Spoon River (2005).

Huizinga met het echtpaar Einaudi, op bezoek in Nederland (datum onbekend)

Intervista di Johan Huizinga

a Gino Tomajuoli

Avennuta a Leida nel aprile 1942. Pubblicata il 19 augusto 1944

Curata da Marisa Miglioli, tradotta da Wim Jansen, marzo 2023

In collaborazione con Anton van der Lem

Introduzione

Gino Tomajuoli (1909-1985) è l’autore dell’articolo di cui sotto, pubblicato a pagina 5 nel numero 3 del settimanale Cosmopolita (19 agosto 1944). Come corrispondente del quotidiano italiano La Stampa intervistò Huizinga a Leida nell’aprile del 1942. Non si sa in quale lingua la conversazione si svolse.

Gino Tomajuoli veniva da una famiglia di Cornegliano, nelle vicinanze di Venezia, di chiaro orientamento fascista. Suo padre era presidente della Corte di Appello di Venezia. Nel 1938 mentre Gino si trovava in Jugoslavia quale corrispondente per La Stampa, conobbe a Belgrado l’olandese Elly Brandts Buys (1913-1985). Si sposarono nel luglio del 1940. Durante un bombardamento su quella città, il loro appartamento venne gravemente danneggiato; Gino partì allora come corrispondente di guerra insieme ad un battaglione di fanteria della Baviera, mentre Elly, passando dalla Germania, riuscì a ritornare nei Paesi Bassi. Quando il ‘battaglione ospite’ fu costretto a ritirarsi nella regione di Charkiv, lui riuscì, insieme a quello che restava della sua unità, a scappare alla controffensiva e riparò nei Paesi Bassi, dove fu acquartierato nei dintorni di Leida. Più tardi insieme con sua moglie rientrò a Roma.

Nel novembre del 1947 il governo olandese invitò una cinquantina di giornalisti da tutto il mondo a venire a l’allora Batavia, così che potessero esprimere un loro giudizio riguardo il conflitto tra i Paesi Bassi e i sovversivi contro il regime coloniale. Gino vi partecipò come corrispondente del Corriere di Milano (probabilmente Il Corriere della Sera) e come rappresentante della stampa italiana.

Negli anni seguenti Gino divenne corrispondente de La Stampa a Washington. Nel 1956 ritornarono, lui ed Elly, a Roma dove vi rimasero fino alla loro morte nel 1985, a pochi mesi l’uno dall’altra.

Johan Huizinga nell’aprile del 1942

Quando a Gino Tomajuoli venne l’idea di intervistare Huizinga, non gli deve essere stato difficile trovare l’indirizzo del professore olandese. Bastava consultare o la guida telefonica di Leida oppure quella dell’università: Van Slingelandtlaan 4. Si trovava di fronte al Leidse Hout, nelle vicinanze di Oegstgeest.

Huizinga era relegato in casa da quando gli occupanti – Huizinga non parlava mai di ‘tedeschi’ – avevano chiuso l’università, il 27 novembre del 1940, in seguito alle proteste universitarie contro il licenziamento dei lavoratori ebrei. Diversi professori erano già stati arrestati ed anche Huisinga aveva già pronta una valigetta nel caso in cui fosse arrivato il suo turno. Era il suo ultimo anno di servizio quale professore all’università di Leida – il 7 dicembre di quell’anno avrebbe compiuto 70 anni, l’età di pensionamento per i professori.

Non si conosce con sicurezza in quale giorno di aprile Huizinga ricevette il suo ospite. L’incontro sarà stato per lui un’ottima occasione per scambiare pensieri con un giornalista colto, che aveva vissuto la guerra in prima persona. Inoltre Tomajuoli aveva letto uno dei più famosi libri di Huizinga, In de schaduwen van morgen (1935), nella traduzione italiana La crisi della società (1937).

Il 29 aprile 1942 Huizinga si era dimesso, come altri docenti universitari, perchè non poteva conciliarsi con la politica dell’invasore. Il 1 giugno gli vennero accordate le dimessioni. Il primo maggio Huizinga era già stato obbligato a dimettersi dalla presidenza della Accademia Reale delle Scienze. Il 7 agosto insieme ad altri otto docenti universitari di Leida fu arrestato e rinchiuso nel cosiddetto campo di internamento per ostaggi, situato nel Grande Seminario di St. Michielsgestel, vicino ad Eindhoven. Per ragioni di salute venne liberato il 25 ottobre, ma non gli permisero di ritornare a Leida e dovette trovare un luogo di confino in Gelderland oppure in Overijssel. Dal 10 novembre abitò in una casa, proprietà del professor R.P. Cleveringa, nel paesino De Steeg, ad est di Arnhem. Mentre l’Italia veniva liberata e l’articolo di Tumajuoli veniva pubblicato – Huizinga non ne sarebbe venuto a conoscenza – Arnhem e dintorni vivevano i terribili giorni della Battaglia di Arnhem, con vittime e danni materiali nel paesino De Steeg. Qui Huizinga morì, il primo febbraio del 1945.

Certezza di Huizinga

Entrai in uno studio caldo, non grande, illuminato da una cristallina vetrata grande quanto l’intiera parete.

Passavo, appena, la porta e mi colpì entro la stanza, inattesa, la vista d’un fascio di narcisi gialli e, assieme, la sensazione di quadri e libri, di stampe ed oggetti fusi fra loro, quasi finestre irraggianti altre quiete luci, essi stessi pretesti alla visione di un mondo immaginato e sereno. Certo, stupito, esitai perchè mi riscosse una voce; mi diede il benvenuto e vidi, contro la vetrata, alzarsi un vecchio signore, alto, appena un po’ curvo, e canuto.

Gli andai incontro con quell’improvvisa certezza, tuttavia stupito che quello, dunque, era l’umano aspetto di Huizinga.

Sedetti di fronte a lui e mi trovai a rispondergli, senza altri preamboli, che in giorni di disperazione, durante la ritirata da Karkov, avevo sentito il bisogno di venire a chiedergli aiuto: per questo ero a Leyda, nel cuore caldo della sua confortevole «home» olandese.

۞۞۞

I resti del reggimento di fanteria bavarese, a cui ero assegnato, erano stati tagliati fuori dal gruppo di divisioni, attardatesi nella difesa di Karkov.

Tredici giorni restammo accerchiati. Ciò accadeva nel gennaio del ’42, in una vuota congelata steppa ondulata, vuota di visibili villaggi, d’ogni riparo. Il gelo aveva talmente indurito il terreno che non si riusciva a scavar trincee o ripari; non c’eran più attrezzi nè nulla, di nessuna specie. I battaglioni schierati allo scoperto erano facile bersaglio di rapide, micidiali scorrerie di cosacchi. Ogni giorno si perdevano trenta, quaranta uomini. La temperatura oscillava intorno a meno trentacinque; tirava sempre vento. C’era un’unica casupola e un capannone; in questo i feriti s’assideravano prima di morire. La notte, a turni, tutti andavano alla casupola a bere infuso bollente di timo.

Non si scavavano, ho detto, trincee; nemmeno tombe. Il freddo tramutava le salme, in pochissimi minuti, in vitrei tronchi contorti. Il sangue delle loro mortali ferite non anneriva, restava lucido e brillante come in un’oleografia; le stesse ferite non avevano tempo di tumefarsi, restavano nette, disegnate, sulla carne cerea. Gl’infermieri riunivano le salme poco lontano dalla casupola, quasi al centro dello schieramento.

Ignoro come cominciò ad accadere, nè quando: so che un giorno notammo che quei tronchi erano stati ammucchiati, e formavano cataste di forma semicircolare. Palate di nevischio potevano nascondere, a prima vista, la vera natura di quei tumuli; larghi tendoni ne coprivano lo strato superiore e il racchiuso spazio circolare, così da parere rudimentali capanne. Erano capanne. Insinuandosi sotto il tendone si vedevano le pareti tappezzate di ferrate suole di stivali.

Cerchio esanime e protettore all’infuori, nucleo ancor vivo e caldo all’interno, i soldati continuavano a dormire tutti insieme. Parevano accettare quel mostruoso sacrilegio con estrema opacità di sentimenti. Il colonnello non accettava il «fatto» nè poteva impedirlo perchè non si può insegnare ad un barbaro, diceva, ad esser civile. Ma, straniero ed estraneo, mi prendeva a testimonio che lui non accettava, che condannava, anzi. Mi chiedeva cosa potessi pensare, io latino, di quei modi e «di tutto il resto». Rispondeva che tutto era troppo estremo e imprevedibile; che non c’erano più, per noi, criteri di giudizio sicuri, o pareva; che l’opacità morale dei suoi soldati era un fatto naturale, d’una infernale natura. Dicevo, che saremmo stati sempre troppo vili per non giustificare anche quel fatto, come tutti gli altri, con la guerra. Semmai, tutto era una nuova prova della sospettata esistenza d’una fondamentale voragine entro l’animo dell’uomo, appena celata dallo strato dei suoi sentimenti acquisiti.

K. diceva di no, che ciò non spiegava quello e «tutto il resto». Nel suo latineggiante italiano, K., professore di filosofia, diceva che non potevo saper tutto, di loro; che giudicavo sulla guida d’un vecchio spirito europeo, cioè cattolico; che non potevo capire la devastazione che lo «spirito faustiano» aveva creato nell’animo dei giovani tedeschi. In loro, diceva, «alles ist vorbei»: tutto, anche l’affettuoso compatimento che un uomo prova per i compagni caduti al suo fianco, in guerra.

Sempre sosteneva che nell’animo dell’uomo tedesco s’era spezzata od era stata troncata la fune che da secoli lo trascinava su da un originario e baluginante abisso; ora, l’anima tedesca v’era ripiombata e vi vagava, forse irredimibile.

Aveva ritegno a dirlo, ma finì col dire la parola accusatrice: nazionalsocialismo.

Sempre meno riuscivo, in quei giorni cupi, a sottrarmi al contagio di quel gregge rassegnato e inumano, a quell’atmosfera di lucido dissolvimento, dopo l’orgia di sadico attivismo dell’estate. Mi ripetevo che dovevo fare appello all’ottimistico buon senso atavico; ma il colonnello non sentiva ragioni, comprendendole anche meglio di me, forse. Mi parlava di Spengler [1], di Mannheim [2] e del suo «Zeitalter des Umbaus», del tramonto e del mito della coscienza dell’uomo.

Chiesi soccorso a Huizinga. Invocai, più per me che per fede a quella attuale e deprimente polemica, la sua ragionata conclusione. Fu inutile; con «Gründlichkeit» tedesca, il colonnello mi opponeva Huizinga ad Huizinga. L’analisi precisa, innegabile, appassionata e tremenda della «Crisi della civiltà» appariva giustificata. Ma non c’era anche, nel suo messaggio di quel titolo, una sicura indicazione di superamento? non era, la nostra, la molecolare esperienza di una prova maggiore che avvolgeva in quel momento l’animo d’ogni uomo? il fatto stesso che riconoscessimo, lui ed io, così diversi, i mali e le tare, non era un indizio di salvezza? Rispondeva il colonnello che no, che la nostra non era una espiazione per il delitto d’aver abbandonato valori eterni e fondamentali nella lunga strada attraverso le epoche e le scoperte scientifiche; era solo, diceva, il principio o già la conclusione di un tramonto dovuto all’incapacità dell’uomo moderno di realizzare il mondo faustiano.

K. era troppo tedesco per sapere ancora credere e sperare, e per voler credere e voler sperare; «alles ist vorbei», ripeteva, e, «poichè è così, consigliatemi; è meglio prigionia russa o pallottola tedesca?»

Fu allora che sentii il bisogno d’aiuto. Lo trovai in me stesso, rifiutandomi di credere ad altra esistenza che non fosse quella delle voci che sentivo in me, in quanto uomo, figlio di generazioni, di infinite sofferenze e prove. Mi parve – con smisurata proporzione – di sentirmi all’unisono con milioni e milioni di uomini che in quell’istante sentivano come me il bisogno di chiarezza, di fede, di affermare la libertà del proprio spirito dalle pesanti nebbie di una falsa conoscenza. Fu allora, mentre ci trascinavamo sulla neve quasi fuori dal cerchio cosacco, che mi prefissi di chiedere ad Huizinga se ritenesse che la mia esperienza avesse un significato, se potessimo ritenere che l’uomo avesse motivo di sperare in se stesso e quale strada l’avrebbe ricondotto alla comprensione, e ad un possibile bene.

Non so se K. sia ancor vivo; per mio conto so che meno di tre mesi dopo quei giorni, entravo, commosso e stupito, nello studio di Huizinga.

۞۞۞

Huizinga parlava lentamente, movendo raramente ed appena la mano; ascoltava con tesa attenzione. Disse che non stupiva che proprio un italiano avesse potuto proporsi il problema in quel modo. Ricordò d’aver già scritto per l’edizione italiana di «Crisi della civiltà [3]» parole di fede e di ottimismo e notava, contento, che nonostante la guerra del governo e il governo che avevamo, l’Italia fosse ancora l’unico paese d’Europa in guerra che stampasse sempre nuove ristampe dei suoi libri ed altri ne traducesse [4]. Era questo un segno di vitalità spirituale e ne trovava il motivo nella maturata lezione che l’intelligenza italiana aveva fatto e faceva dell’esperienza fascista. Per primi, disse, gl’italiani mostrano, forse, il bisogno di nuove leggi morali. «Un buon segno per l’Europa e per l’Italia, e Croce [5] e Einaudi [6], miei amici, ne saranno contenti, dopo tanti anni d’apostolato. Sì, forse sarà l’Italia ad indicare la strada. L’Italia ha ancora da spendere la missione designatale da Mazzini [7]. Una missione comune a tutto il mondo e che obbliga ogni spirito che sappia quanto abbiamo da salvare nella nostra civiltà. L’animo moderno non aspira al progresso, concetto illusorio com’è volgarmente inteso, ma ad una nuova ed operante etica che plachi l’antagonismo fra cultura e tecnica, fra collettivismo e individualismo, fra nazione e cittadini, fra nazione e nazione. Questo è il significato oggi palese ed ancora ieri occulto del messaggio mazziniano».

Ero io, ora, a chiedergli se l’uomo che questa guerra avrebbe lasciato dietro di sè, sarebbe stato definitivamente pazzo, in preda all’essere invece che alla conoscenza, alla «Wille zur Macht» o al «logos» [8].

«Penso – diceva Huizinga – che gli uomini politici, anche quelli animati dalle intenzioni più nobili, commetteranno errori assai gravi perchè, per quanto vogliano e facciano, sono pur sempre gli attori e gli agenti del mondo che occorre superare, se vogliamo davvero imparare la lezione di questa tragedia. Il più funesto errore, solo gli uomini di spirito di ogni paese o razza – se questa esiste – potranno evitarlo con l’apostolato. E l’errore consisterà in questo: che per infiniti motivi o sociali, o politici, o confessionali o di qualsiasi altra erronea natura, si impedirà la purificazione interiore che ora, nel dolore comune, si va sviluppando anche inconsciamente, nell’animo dell’uomo. Purificazione che, come ho scritto, vuol dire sacrificio, autolimitazione volontaria a parte dei proprii diritti, dei proprii poteri e della propria sete di piaceri e di benessere.

L’uomo di domani non deve essere distolto da questa via. Tutto quel che accade, altrimenti, sarà stato invano».

Daccapo gli chiedevo: e il comunismo? «Ho fede nell’umanità che tante sofferenze hanno acuito nel popolo russo, diceva. Sempre più ai comunisti si rivelerà il profondo senso di una legge morale e storica fra le più certe: che nessuna trasformazione violenta della struttura della società è possibile; occorre che, prima, si venga formando, spontaneamente, una nuova forma di civiltà. Il processo inverso non si può imporre; si può solo credere di poterlo fare; al massimo, ed al prezzo di gravissimi rischi per la civiltà comune, si può tentare di affrettarlo.

È quanto ha fatto il comunismo in Russia; ma bisogna pur sempre attendere che l’individualismo, lo spirito di concorrenza, d’intraprendenza, d’iniziativa, di libertà, insomma, diventi accesa e costante abnegazione, spirito di gruppo senza mai degradarsi in amorfo. È possibile? I prossimi secoli lo diranno».

«Non c’è salvezza, ripeteva Huizinga, fuori della strada della civiltà, ed è strada che va percorsa passo per passo, guidati dallo spirito».

«Ancora qualche anno fa si poteva sperare o disperare che nel cammino della civiltà ci fosse, o no, la possibilità di fermarsi senza perdere il senso della direzione. Si poteva temere che l’arresto preludesse all’involuzione. La tragedia d’oggi ci libera da questa incertezza. Essa sta liberando nell’animo dell’uomo, attraverso il dolore e l’espiazione, attraverso la inimmaginabile catarsi presente, forze che sono sempre state vive in lui anche se snaturate e deviate dalla progrediente indifferenza alla verità.

Queste antiche e genuine forze umane ci garantiscono che lo spirito della nostra civiltà ha potuto sopportare la prova, che il suo cammino è tornato in questa terribile ora della storia, su se stesso non per arrestarsi ma per riprendere coscienza delle verità permanenti che stanno alla sua stessa origine.

Mai come ora sono certo che noi andiamo verso una vera ed umana libertà».

Gino Tomajuoli

Da Cosmopolita
N. 3 – 19 agosto 1944

Noten

[1] Oswald Spengler (1880-1936), filosofo storico-culturale tedesco, ebbe un notevole successo con il suo Der Untergang des Abendlandes (2 volumi, Monaco di Baviera: C.H. Beck, 1918-1922). Huizinga dedicò una dettagliata discussione alla parte I: ‘Twee worstelaars met den engel’, De Gids 85 (1921) II, 454-487; III, 80-109 (VW IV, 441-496). Nel suo In de schaduwen van morgen (Haarlem: Tjeenk Willink, 1935), p. 5, evidenzia il significato dell’opera di Spengler: Dit beteekent niet, dat al de lezers van het beroemde boek zich tot de daar geboden inzichten hebben bekeerd’. Nella traduzione italiana La crisi della civiltà (Torino: Einaudi, 1937), p. ?; seconda edizione migliorata: 1938, p. 13: ‘Questo non significa che tutti i lettori del famoso libro si siano convertiti alle sue vedute’.

[2] Karl Mannheim (1893-1947), sociologo e filosofo di nascita austro-ungarico, studiò e conseguì il dottorato di ricerca nel 1918 a Budapest. Nel 1919 emigrò in Germania. Dopo aver scritto la sua tesi di abilitazione divenne nel 1926 libero docente di sociologia all’università di Heidelberg e nel 1930 professore a Francoforte. Nel 1933 fuggì in Inghilterra, dove insegnò alla London School of Economics and Political Science. Nei Paesi Bassi uscì il suo libro Mensch und Gesellschaft im Zeitalter des Umbaus (Leida: Sijthoff, 1935), citato da Huizinga nel suo In de schaduwen van morgen (Haarlem: Tjeenk Willink, 1935), p. 6; traduzione italiana La crisi della civiltà (Torino: Einaudi, 1937), p. ?; seconda edizione migliorata: 1938, p. 15.

[3] Cfr. la prefazione: ‘Gli individui e le nazioni, nello stato presente del mondo, abbisognano soprattutto, se vogliono salvare la civiltà dalla rovina minacciante, di valore e di fiducia, che, insieme, vogliono dire ottimismo. Se mai una nazione fu poco soggetta alla melanconia dello sconforto, quella per fermo è la italiana. Forse questo libro può essere presentato agli italiani senza pericolo che, a cagion sua, essi smarriscano il loro ottimismo. Leida, settembre 1937. J. Huizinga’. Vedasi anche: J. Huizinga aan Luigi Einaudi, Leida, 13 settembre 1937, Carteggio III, nr. 1314, pp. 225-226.

[4] Autunno del Medioevo (Firenze: Sansoni, 1940) (trad. Bern. Jasink); Erasmo (Torino: Einaudi, 1941) (trad. ?). La traduzione di Homo ludens, fatta da Corinna van Schendel (1909-1985) uscirà solo nel 1946 (sempre a Torino, per Einaudi).

[5] Benedetto Croce (1866-1952), filosofo e storico italiano. Per quanto si sappia questo è l’unico accenno in cui Huizinga nomina Croce suo amico. [Lo conosceva tramite Barbara Allason, allieva di Croce? oppure lo conosceva solamente grazie alle sue pubblicazioni?]

[6] Luigi Einaudi (1874–1961), statista ed economista italiano; professore di economia a Torino (1917-1948); dal 1917 pure senatore; presidente d’Italia (1948-1955). Su invito del fondo Laura Spelman Rockefeller Memorial Huizinga ed Einaudi ed alcuni altri studiosi di altre nazioni europee presero parte, da metà aprile a metà giugno del 1926, ad un viaggio informativo negli Stati Uniti ad istituti di educazione e di ricerca. Da questo viaggio nacque un’amichevole corrispondenza tra i due.

[7] Giuseppe Mazzini (1805-1872), combattente per l’unità e l’indipendenza di una repubblica italiana, sulla base di libertà, uguaglianza e umanità, soprattutto riguardo il suffragio universale. L’unità sotto la casa Savoia nel 1859 fu per lui un’amara delusione. Per questo l’osservazione di Huizinga che la missione di Mazzini non si è ancora compiuta. Ved. J. Huizinga, Patriotisme en nationalisme in de Europeesche geschiedenis tot het einde der negentiende eeuw (Haarlem: Tjeenk Willink, 1940), pp. 94-96 (VW IV, 497-554).

[8] Cfr. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen, p. 86: ‘Nietzsche trachtte den mensch uit zijn tragische verbanning van alle waarheid te redden, door achter den wil tot kennis der dingen een dieperen grond van den levenswil aan te nemen, dien hij als wil tot macht meende te verstaan’. [‘Nietzsche cercò di salvare l’uomo, tragicamente precluso ad ogni verità, suscitando in lui, di là dalla sua volontà di conoscenza delle cose, una più profonda ragione di volontà, che egli credette di concepire come una volontà di potenza’.]

Vraaggesprek met Johan Huizinga

door Gino Tomajuol

Gehouden te Leiden, april 1942. Gepubliceerd 19 augustus 1944

Bezorgd door Marisa Miglioli, vertaald door Wim Jansen | maart 2023

Met medewerking van Anton van der Lem

Inleiding

Het volgende artikel, gepubliceerd op pagina 5 van nummer 3 van het weekblad Cosmopolita (19 augustus 1944), is van de hand van Gino Tomajuoli (1909-1985). Als correspondent van de Italiaanse krant La Stampa interviewde hij Huizinga in Leiden, in april 1942. Het is niet bekend in welke taal de conversatie werd gehouden.

Gino Tomajuoli was een telg uit een fascistisch gezinde familie uit Conegliano bij Venetië. Zijn vader was president van het gerechtshof van Venetië. In 1938, toen Gino Joegoslavië-correspondent voor La Stampa was, had hij in Belgrado kennis gemaakt met de Nederlandse Elly Brandts Buys (1913-1985). Zij trouwden in juni 1940. Bij een bombardement op Belgrado werd hun flat zwaar beschadigd, waarop Gino als oorlogscorrespondent met een Beiers infanteriebataljon naar het oostfront vertrok. Elly slaagde erin via Duitsland naar Nederland te reizen. Nadat Gino’s ‘gastbataljon’ uit de streek van Charkov was verdreven, ontsnapte hij met de verslagen resten van zijn eenheid aan het tegenoffensief. Op transport naar Nederland kwam hij uiteindelijk in de omgeving van Leiden terecht. Later vertrok hij met zijn vrouw naar Rome.

In november 1947 nodigde de Nederlandse regering een vijftigtal journalisten van over de hele wereld uit naar het toenmalige Batavia, zodat zij zich ter plaatse een oordeel konden vormen over het conflict tussen Nederland en de opstandelingen tegen het koloniale gezag. Gino was daarbij als hoofdredacteur van de Corriere di Milano (waarschijnlijk: Corriere della Sera) en vertegenwoordiger van de Italiaanse pers.

Gino Tomajuoli werd later o.a. correspondent voor La Stampa in Washington. In 1956 keerden hij en Elly terug naar Rome, waar zij tot hun dood in 1985 (kort na elkaar) bleven wonen.

Marisa Miglioli

Johan Huizinga in april 1942

Toen Gino Tomajuoli het plan opvatte om met Huizinga te gaan spreken, moet het niet moeilijk zijn geweest om Huizinga’s adres te vinden. Dat stond gewoon in de telefoongids van Leiden, of in de Universiteitsgids: Van Slingelandtlaan 4. Dat was tegen de Leidse Hout aan, richting Oegstgeest.

Huizinga was doorgaans thuis sinds de bezetter – Huizinga sprak nooit over ‘de Duitsers’ – de Leidse universiteit op 27 november 1940 had gesloten na de universitaire protesten tegen het ontslag van de joodse werknemers. Verschillende hoogleraren waren al gearresteerd en ook Huizinga had een ingepakte koffer klaar staan, voor het geval wanneer hij aan de beurt zou zijn. Het was zijn laatste jaar als hoogleraar aan de Leidse Universiteit – op 7 december van dat jaar zou hij 70 worden, de ontslagleeftijd voor hoogleraren.

Wanneer precies in april 1942 Huizinga zijn gast ontving, is niet nader uit te maken. De ontmoeting zal voor hem een welkome gelegenheid zijn geweest om eens van gedachten te wisselen met een ontwikkeld journalist, die midden in de oorlog had gestaan. Bovendien had Tomajuoli een van Huizinga’s succesvolle werken gelezen, In de schaduwen van morgen (1935) in de Italiaanse vertaling La crisi de la civiltà (1937) (de crisis van de beschaving).

Op 29 april 1942 nam Huizinga, net als andere hoogleraren, uit eigen beweging ontslag omdat zij zich niet langer konden verenigen met de politiek van de bezetter. Op 1 juni werd hem dat ontslag verleend. Op 1 mei was Huizinga al gedwongen om het voorzitterschap van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen neer te leggen. Op 7 augustus werd hij met acht andere Leidse hoogleraren gearresteerd en overgebracht naar een zogeheten gijzelaarskamp, gehuisvest in het Groot-Seminarie van St. Michielsgestel (bij Eindhoven). Om gezondheidsredenen kwam Huizinga vrij op 25 oktober. Hij mocht niet naar Leiden terugkeren en moest een woonplek vinden in Gelderland of Overijssel. Vanaf 10 november woonde hij in het tweede huis van prof. R.P. Cleveringa in het dorp De Steeg, ten oosten van Arnhem. Toen Italië was bevrijd en het artikel van Tomajuoli verscheen – wat Huizinga niet geweten zal hebben – beleefden Arnhem en omgeving de benauwende dagen van de Slag om Arnhem, met slachtoffers en materiële schade in De Steeg. Hier is Huizinga op 1 februari 1945 overleden.

 Anton van der Lem

 Huizinga’s zekerheid

Ik trad binnen in een verwarmde werkkamer, niet groot, maar met een raam over de hele breedte, waardoor het licht naar binnen viel.

Ik was net binnen en het eerste wat mij opviel, was de aanblik van een bos gele narcissen, en verder het beeld van schilderijen, boeken, prenten en uitgestalde voorwerpen, als waren het vensters die elk op zich hun eigen rustige gloed uitstraalden en een visie van een verbeelde en serene wereld weerspiegelden. Ja, verwonderd stond ik daar en aarzelde, toen een stem mij wakker schudde, en mij welkom heette. In het tegenlicht van het grote raam zag ik hoe een oudere heer daar opstond, rijzig, nauwelijks gekromd en met grijs haar.

Ik liep naar hem toe, onverwacht zeker, maar toch met verwondering dat hier Huizinga in levende lijve voor mij stond.

Ik nam plaats tegenover hem en deelde hem zonder omwegen mee dat ik in de dagen van wanhoop, toen wij uit Charkov werden teruggedreven, de behoefte had gevoeld hem om hulp te gaan vragen. Daarom was ik nu in Leiden, in het warme hart van zijn comfortabele Hollandse ‘home’.

***

De overblijfselen van het Beierse infanterieregiment waarbij ik was ingedeeld, waren afgesneden van de andere divisies die bij de verdediging van Charkov waren achtergebleven.

Dertien dagen lang waren we omsingeld. Dit alles vond plaats in januari 1942, op een kale, licht golvende en bevroren steppe, geen dorp te zien en zonder enige dekking. De grond was door de vorst zo hard geworden, dat we er geen loopgraven of andere beschutting in konden delven. We hadden geen gereedschappen meer, niets meer, niets van welke aard dan ook. De open en bloot in stelling gebrachte bataljons waren een gemakkelijk doelwit voor snelle en vernietigende overvallen door kozakken. Elke dag verloren we dertig, veertig man. De temperatuur schommelde rond de min vijfendertig en het waaide permanent. Er stond slechts één huisje, en één schuur. De gewonden daarin stierven eerder nog door de kou dan aan hun verwondingen. ’s Nachts konden we allen in het huisje bij toerbeurt een heet aftreksel van tijm drinken.

Zoals ik al zei, we konden geen loopgraven delven, en ook geen graven voor de doden. De kou veranderde de lijken binnen enkele minuten in verwrongen glazige massa’s. Het bloed uit de dodelijke wonden werd niet zwart, maar bleef helder glanzend als op een schilderij van olieverf. De wonden zelf kregen geen tijd om op te zwellen, maar bleven scherp afgetekend op een wasachtige huid achter. De gewondenverzorgers verzamelden de lijken niet ver van het huisje, ergens in het midden van onze stelling.

Ik weet niet meer hoe het begon, en ook niet wanneer, maar ik weet wel dat het ons op een dag opviel dat al die verzamelde lijken in een halfronde kring opgestapeld lagen. Met wat scheppen stuifsneeuw kon de ware aard van deze grafheuvels op het eerste gezicht gecamoufleerd worden. Met grote tentzeilen werden de bovenlaag en de halfronde tussenruimtes afgedekt, zodat ze op primitieve schuren begonnen te lijken. En zo werden ze ook gezien. Wie zich onder een dekzeil naar binnen wrong, lag tussen muren in die behangen waren met de met ijzer beslagen zolen van soldatenlaarzen.

Binnen deze kring van doden, die een nog levende en warme kern van de buitenwereld afschermde, sliepen de soldaten naast elkaar. Het was alsof zij deze monsterlijke schending van de dodenrust murw geslagen voor lief namen. De kolonel accepteerde dit niet, maar kon het ook niet verhinderen, want, zoals hij zei, je kunt een barbaar niet leren beschaafd te zijn. Maar ik als buitenlander en buitenstaander was zijn getuige dat hij het niet accepteerde, nee, dat hij dit alles zelfs veroordeelde. Hij vroeg mij wat ik als Zuid-Europeaan van die manieren en van “de rest” wel zou denken. Zelf zei hij dat alles zo extreem en zo onvoorspelbaar was geworden, dat er voor ons geen criteria voor een zuiver oordeel meer bestonden, zo leek het tenminste, en dat de troebele moraal van zijn soldaten door de natuur was ingegeven, door een helse natuur, wel te verstaan. Ik zei hem dat wij altijd te laf zijn om niet alleen dat feit, maar ook alle andere, aan de oorlog te wijten. Ten hoogste was dit weer een bewijs voor het vermoeden dat er een fundamentele afgrond gaapt in de menselijke geest, die maar nauwelijks verborgen blijft onder een laagje aangeleerde gevoelens.

K. zei van niet, dat dit geen verklaring gaf, ook niet van “de rest”. In zijn latiniserende Italiaans zei K., die hoogleraar filosofie was, dat ik niet alles van hen kon weten, dat mijn oordeel afging op een oud Europees spiritueel baken, namelijk het katholieke, en dat ik de verwoesting niet kon begrijpen die de “Faustische geest” in het gemoed van Duitse jongeren had aangericht. In hen, zo zei hij, “ist alles vorbei”, alles, ook het liefdevolle medeleven dat iemand kan opbrengen voor zijn kameraden die naast hem in de strijd gevallen zijn.

Hij hield vol dat er in de Duitse geest iets geknapt was, of dat de lijn waaraan deze eeuwen lang boven dezelfde donkere afgrond hing gekapt was. Nu was de Duitse ziel er dan toch in gestort en doolde daar misschien wel reddeloos in rond.

Aanvankelijk weerhield hij zich ervan het te berde te brengen, maar ten slotte sprak hij het beschuldigende woord toch uit: het nationaal-socialisme.

Ik slaagde er in die sombere dagen steeds minder in mij te onttrekken aan een zekere besmetting door die berustende en inhumane horde, en aan die sfeer van duidelijke ontbinding, die volgde op de orgieën van sadistische activiteit in de zomer. Ik hield mij voortdurend voor dat ik een beroep moest doen op het optimisme in mijn gezonde verstand, maar de kolonel luisterde niet naar rede, en begreep die misschien ook beter dan ik. Hij noemde mij Spengler, [1] Mannheim en diens “Zeitalter des Umbaus”, [2] de ondergang en de mythe van het geweten van de mens.

Ik ging bij Huizinga te rade om hulp. Meer om mijzelf dan om het geloof in die zo actuele, deprimerende polemiek riep ik zijn beredeneerde conclusie aan. Het had geen zin: met Duitse “Gründlichkeit” plaatste de kolonel Huizinga tegenover Huizinga. De nauwgezette, onloochenbare, hartstochtelijke en verschrikkelijke analyse uit Crisi della Civiltàleek gegrond. Maar gaf de boodschap die in die boektitel besloten lag niet ook een gewisse aanwijzing dat de crisis overwonnen kon worden? Ondergingen wij niet in elke vezel de ervaring van een grootse beproeving, waarin op dat moment de geest van elk van ons verwikkeld was? Was het feit dat wij beiden, die zo van elkaar verschilden, het kwaad en onze tekortkomingen onderkenden, niet een aanwijzing dat er redding bestond? De kolonel antwoordde van niet. Wij waren niet bezig boete te doen voor de schending van eeuwige en fundamentele waarden op een lange ontwikkelingsweg met wetenschappelijke ontdekkingen door alle tijden heen. Het ging, zo zei hij, slechts om het begin, of zelfs al het slot van een proces van ondergang, dat te wijten was aan de onbekwaamheid van de moderne mens een Faustische wereld te scheppen.

K. was te veel Duitser om nog te kunnen geloven en hopen, en nog te willen geloven en te willen hopen: “Alles ist vorbei”, herhaalde hij, en “omdat dat zo is, wat raadt u mij: liever Russische gevangenschap of een Duitse kogel?”

Op dat moment voelde ik dat ik hulp nodig had. Die vond ik in mijzelf, doordat ik weigerde te geloven in een ander bestaan dan dat van de stemmen die ik in mij hoorde, ik als mens, als zoon van generaties van oneindig veel lijden en beproevingen. Het kwam mij voor dat ik gelijkgestemd was met al die miljoenen en miljoenen anderen die op dat moment samen met mij de behoefte voelden aan duidelijkheid en geloof, en de behoefte de eigen geest te bevrijden uit de mistige sfeer van valse kennis. Op dat moment, terwijl wij bijna buiten de omsingeling door de kozakken door de sneeuw ploegden, nam ik mij voor Huizinga te vragen of hij vond dat mijn ervaring een betekenis had, of wij mochten menen dat de mens reden tot vertrouwen in zichzelf had, en welke weg ons terug zou voeren naar begrip en zo mogelijk naar het goede.

Ik weet niet of K. nog leeft. Wat mij betreft: minder dan drie maanden later betrad ik, aangedaan en vol verwondering, de werkkamer van Huizinga.

***

Huizinga sprak langzaam en bewoog daarbij zelden, en dan nog nauwelijks, de handen. Hij luisterde met gespannen aandacht. Hij zei dat het hem niet verbaasde dat juist een Italiaan het probleem op deze wijze kon formuleren. Hij herinnerde zich dat hij ten behoeve van de Italiaanse uitgave van Crisi della Civiltà [3] al woorden van geloof en optimisme had geschreven en merkte tevreden op dat Italië, ondanks de oorlog en de regering die wij hadden, nog het enige Europese land in oorlog was dat steeds nieuwe drukken van zijn boeken uitbracht, en andere liet vertalen. [4] Dit was een teken van geestelijke vitaliteit. De oorzaak hiervan zag hij in de lessen die de Italiaanse intellectuelen hadden geleerd, en nog steeds leerden, uit hun gerijpte ervaringen met het fascisme. Als eersten, zei hij, tonen de Italianen misschien wel aan dat er behoefte is aan nieuwe wetgeving op het terrein van de moraal. “Een goed teken voor Europa en voor Italië, en mijn vrienden Croce [5] en Einaudi [6] zullen daar na hun missie van zoveel jaren verheugd over zijn. Ja, misschien zal Italië ons de weg moeten wijzen. Italië moet nog steeds de missie vervullen die Mazzini [7] heeft uitgestippeld, een missie die het met de hele wereld deelt en die een opdracht is aan iedereen die weet hoeveel er in onze beschaving gered moet worden. De moderne geest verlangt niet naar vooruitgang, een illusoir begrip zoals dat in de omgang verstaan wordt, maar naar een nieuwe, krachtige ethiek die de tegenstelling moet slechten tussen cultuur en techniek, tussen collectivisme en individualisme, tussen de natie en haar burgers, en tussen de naties onderling. Gisteren nog verborgen, is dit vandaag de glasheldere betekenis van Mazzini’s boodschap.”

Het was nu mijn beurt om hem te vragen of de mens na deze oorlog voorgoed waanzinnig zou zijn geworden, ten prooi aan het zijn in plaats van het kennen, aan de “Wille zur Macht” of juist aan de “logos”. [8]

“Ik denk – zei Huizinga – dat alle politici, ook zij die door de nobelste voornemens gedreven worden, ernstige fouten zullen begaan omdat zij, wat zij ook willen of doen, te allen tijde de acteurs en agenten zijn in een wereld die hervormd moet worden, indien wij ook werkelijk de lessen uit deze tragedie willen leren. Het zijn uitsluitend de geestelijke leiders van elk land of ras, als zoiets bestaat, die de ergste fout met hun missie kunnen voorkomen, de fout, op welke sociale, politieke, confessionele of andere gronden dan ook de weg naar een interne zuivering te versperren, een zuivering die zich juist nu, door ons gemeenschappelijk lijden, ook onbewust in de geest der mensen ontwikkelt; een zuivering die, zoals ik geschreven heb, opoffering betekent en een vrijwillige zelfbeperking ten aanzien van de eigen rechten, de eigen macht en de eigen dorst naar genot en welstand.

De mens van morgen mag niet van deze weg worden afgeleid, anders zal alles wat verder nog geschiedt vergeefs geweest zijn.”

Met een nieuwe opening vroeg ik hem toen: en het communisme? “Ik heb vertrouwen, zei hij, in de menselijkheid van het Russische volk, die door het vele lijden nog geaccentueerd is. De communisten zullen steeds meer geconfronteerd worden met de diepe zin van een van de onwrikbaarste morele en historische wetten, namelijk dat het onmogelijk is de maatschappijstructuur op een gewelddadige wijze te hervormen; eerst zal zich spontaan een nieuwe beschaving moeten vormen. Het omgekeerde proces kan niet afgedwongen worden; het is een illusie te geloven dat dat kan; ten hoogste, en met enorme risico’s voor de gemeenschap, kan men proberen het proces te versnellen.

Dat is wat het communisme in Rusland gedaan heeft; maar we moeten er altijd nog op wachten dat individualisme, concurrentie, ondernemingslust en initiatief, kortom een hang naar vrijheid in een vitale en niet aflatende opofferingsgezindheid en groepsgevoel veranderen, zonder ooit in apathie te ontaarden. Is dat alles mogelijk? De komende eeuwen zullen het ons leren.”

“Er is geen redding – herhaalde Huizinga – buiten de weg van de beschaving om, een weg die, door de geest geleid, stap voor stap zal moeten worden afgelegd.”

“Nog maar een paar jaar geleden kon men hopen, of de hoop hebben opgegeven, dat men op de weg van de beschaving wel of niet kon halt houden zonder het gevoel voor richting te verliezen. Men kon vrezen dat stilstand het begin van een teruggang zou betekenen. De tragedie waarvan wij vandaag getuigen zijn, bevrijdt ons van deze onzekerheid. Zij ontketent in de geest van de mens, door het lijden en de boetedoening, door de onvoorstelbare zuivering die plaatsvindt, krachten die altijd in hem aanwezig zijn geweest, zij het ontaard en op een dwaalspoor gezet door onze voortschrijdende onverschilligheid voor de waarheid.

Deze oeroude, oorspronkelijke krachten in de mens geven ons de garantie dat de geest van onze beschaving de beproeving heeft kunnen doorstaan en in dit verschrikkelijke uur van de geschiedenis de weg heeft teruggevonden, niet om stil te blijven staan, maar om zich weer bewust te worden van de oerwaarheden van zijn oorsprong.

Meer dan ooit tevoren ben ik er zeker van dat wij op weg zijn naar een echte vrijheid van de mens.”

Gino Tomajuoli

Da Cosmopolita
N. 3 – 19 agosto 1944

Noten

[1] Oswald Spengler (1880-1936), Duits cultuur- en geschiedfilosoof, maakte furore met zijn Der Untergang des Abendlandes (2 dln., München: C.H. Beck, 1918-1922). Huizinga wijdde een uitvoerige bespreking aan deel I: ‘Twee worstelaars met den engel’, De Gids 85 (1921) II, 454-487; III, 80-109 (VW IV, 441-496). In zijn In de schaduwen van morgen (Haarlem: Tjeenk Willink, 1935), p. 5, relativeerde Huizinga de betekenis van Spenglers werk: ‘Dit beteekent niet, dat al de lezers van het beroemde boek zich tot de daar geboden inzichten hebben bekeerd’. In de Italiaanse vertaling La crisi delle civiltà (Torino: Einaudi, 1937), p. ?; tweede, herziene druk: 1938, p. 13: ‘Questo non significa che tutti i lettori del famoso libro si siano convertiti alle sue vedute’.

[2] Karl Mannheim (1893-1947), socioloog en filosoof van Oostenrijks-Hongaarse geboorte, studeerde en promoveerde in 1918 in Boedapest. In 1919 emigreerde hij naar Duitsland. Na het schrijven van zijn Habilitationsschrift werd hij in 1926 privaat-docent in de sociologie aan de universiteit van Heidelberg en in 1930 hoogleraar te Frankfurt. In 1933 nam hij de wijk naar Engeland, waar hij doceerde aan de London School of Economics and Political Science. In Nederland verscheen zijn Mensch und Gesellschaft im Zeitalter des Umbaus (Leiden: Sijthoff, 1935), door Huizinga geciteerd in zijn In de schaduwen van morgen (Haarlem: Tjeenk Willink, 1935), p. 6 (in de Italiaanse vertaling La crisi delle civiltà(Torino: Einaudi, 1937), p. ?; tweede, herziene druk: 1938, p. 15.

[3] Verg. uit het woord vooraf: ‘Gli individui e le nazioni, nello stato presente del mondo, abbisognano soprattutto, se vogliono salvare la civiltà dalla rovina minacciante, di valore e di fiducia, che, insieme, vogliono dire ottimismo. Se mai una nazione fu poco soggetta alla melancolia dello sconforto, quella per fermo è la italiana. Forse questo libro può essere presentato agli italiani senza pericolo che, a cagion sua, essi smarriscano il loro ottimismo. Leiden, settembre 1937. J. Huizinga’. Zie ook: J. Huizinga aan Luigi Einaudi, Leiden, 13 september 1937, Briefwisseling III, nr. 1314, pp. 225-226.

[4] Autunno del Medioevo (Firenze: Sansoni, 1940) (trad. Bernardo Jasink); Erasmo (Torino: Einaudi, 1941) (trad. ?). De vertaling van Homo ludens, gemaakt door Corinna van Schendel (1909-1985) zou pas in 1946 verschijnen (eveneens in Turijn, bij Einaudi).

[5] Benedetto Croce (1866-1952), Italiaans historicus en filosoof. Voor zover bekend is dit de enige plaats waar Huizinga vermeldt dat Croce een ‘vriend’ van hem was. Kende hij hem via Barbara Allason, leerlinge van Croce?, of kende hij hem alleen uit diens publicaties?

[6] Luigi Einaudi (1874-1961), Italiaans staatsman en econoom; hoogleraar economie te Turijn 1917-1948, sedert 1917 tevens senator; president van Italië 1948-1955. Huizinga en Einaudi en enkele geleerden uit andere Europese landen maakten van medio april tot medio juni 1926 op uitnodiging van het Laura Spellmann Rockefeller Memorial een rondreis langs onderwijs- en onderzoeksinstellingen in de Verenigde Staten. Hieruit vloeide een vriendschappelijke briefwisseling voort tussen beiden.

[7] Giuseppe Mazzini (1805-1872), strijder voor de eenheid en onafhankelijkheid van een republikeins Italië, gebaseerd op vrijheid, gelijkheid en menselijkheid, in het bijzonder op het algemeen kiesrecht. De eenwording onder het Huis van Savoye in 1859 was voor hem een bittere teleurstelling. Vandaar Huizinga’s opmerking dat Mazzini’s missie nog niet is vervuld. Zie: J. Huizinga, Patriotisme en nationalisme in de Europeesche geschiedenis tot het einde der negentiende eeuw (Haarlem: Tjeenk Willink, 1940), pp. 94-96 (VW IV, 497-554).

[8] Vgl. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen, p. 86: ‘Nietzsche trachtte den mensch uit zijn tragische verbanning van alle waarheid te redden, door achter den wil tot kennis der dingen een dieperen grond van den levenswil aan te nemen, dien hij als wil tot macht meende te verstaan.’ [‘Nietzsche cercò di salvare l’uomo, tragicamente precluso ad ogni verità, suscitando in lui, di là dalle sua volontà di conoscenza delle cose, una più profonda ragione di volontà, che egli credette di concepire come una volontà di potenza’.]

Préface

Johan Huizinga, esprit d’un temps, esprit du temps

Sur une photo sépia tirée des archives familiales et conservée aujourd’hui au Letterkundig Museum de La Haye, Johan Huizinga pose à la suite d’une mascarade étudiante qui fut l’occasion pour lui de revêtir un costume du xvii^e siècle. Rien ne manque. Et la perruque, les boucles à ruban des souliers, l’épée au côté, le jabot de dentelle et les manches à taillades témoignent d’un souci de réalisme dont le sérieux transparaît sur le visage fermé du jeune homme de 22 ans. Le rire n’est pas de mise. La sensation historique, en revanche, se déploie pleinement dans cet épisode où, par le jeu du « retour au temps passé », le jeune intellectuel, comme beaucoup d’historiens après lui le confessèrent d’ailleurs, prenait goût à l’histoire.

« Sensation historique », « esprit du temps », « écriture synesthésique de l’histoire » …, autant de concepts plus ou moins habilement traduits du néerlandais, mais qui permettent de saisir combien l’originalité et la puissance d’évocation de Johan Huizinga furent au cœur de son ouvre inclassable. Si inspirante soit-elle, l’histoire telle que l’écrit Huizinga n’en demeure pas moins quelque peu (et sans doute de moins en moins grâce aux travaux récents suscités par le centième anniversaire du Herfsttij célébré en 2019), intrigante, voire nébuleuse pour un certain nombre d’historiens francophones que la lecture biaisée des quelques traductions disponibles et une méconnaissance de l’intellectuel complet et engagé qu’il fut maintiennent dans des a priori peu conformes à la réalité d’une vie et d’un parcours scientifique pleinement reconnu du vivant de celui qui fut président de la section des Lettres de l’Académie Royale des Sciences des Pays-Bas.

C’est à de nouveaux éclaircissements et à une remise en ordre des informations concernant le monde intellectuel de Johan Huizinga que nous invite le livre de Christophe de Voogd. Issu d’une thèse soutenue en 2013 à l’université de Leyde, intitulée Johan Huizinga et les historiens français, mais dont le contenu avait jusque très récemment échappé aux chercheurs francophones, le livre s’est nourri de cette matière doctorale inédite, sans manquer de la renforcer à la source des nombreuses études qui ont bourgeonné au cours de cette dernière décennie et d’une prise de distance qui permet bien souvent d’affiner les interprétations et même de les nuancer … Et l’on sera sensible au fait que cette réécriture offre la démonstration par l’exemple que le travail de l’historien évolue en fonction du temps, de sa pratique, de sa maturation du sujet. Dans cette perspective spéculaire, Christophe de Voogd s’attaque à un certain nombre de paradoxes qui structurent une oeuvre dont les fluctuations attestent l’adaptabilité d’un homme à une époque et à ses exigences parfois impératives. Ainsi, suit-on les évolutions intellectuelles du personnage, depuis sa jeunesse studieuse et rêveuse dans la campagne de Groningue, jusqu’à sa captivité dans le camp nazi de Sint-Michielsgestel en Brabant … peu de temps avant sa mort survenue le 1er février 1945 à De Steeg en Gueldre. Mais que l’on ne s’y trompe pas. Si les principaux jalons de la vie de l’historien néerlandais sont rappelés tout au long de cet ouvrage, l’auteur ne nous livre pas ici une énième biographie, mais bel et bien une étude ciblée de la construction intellectuelle d’un homme saisie dans le dialogue constant qu’il a établi avec ses pairs et qui fit de lui un interlocuteur internationalement reconnu. Si le projecteur de Christophe de Voogd est braqué sur la France et sur les relations que le professeur de l’université de Leyde tissa avec ses homologues et notamment avec Lucien Febvre et Marc Bloch, force est de reconnaître que l’étude qui se déploie ici va beaucoup plus loin et permet de repositionner ce dialogue franco-néerlandais à l’échelle européenne, tandis que les options historiographiques ne pouvaient se détacher d’engagements politiques oscillant entre nationalisme de défense et rêve d’Europe unie. Huizinga fut, en effet, l’un de ces hommes qui connurent les deux guerres mondiales et qui dans l’entre-deux des années 20 et 30 contribuèrent avec une lucidité impressionnante à alerter des dangers du nationalisme forcené, tout en rappelant en de nombreuses occasions, et notamment dans le cadre de l’Institut International de Coopération intellectuelle, qu’un « esprit européen » fondé sur l’harmonie des peuples, sans nier l’existence des nations, devait s’imposer comme rempart à la barbarie. Cette position intellectuelle, jugée par certains d’une neutralité tiède, reflétait cette volonté de maintenir un difficile équilibre, une reconnaissance de cette « tension polaire » entre sentiment d’appartenance nationale et conscience européenne. La tiédeur ne fut d’ailleurs pas de mise lorsqu’en avril 1933, Huizinga, alors recteur de l’université de Leyde, contraignit l’Allemand et antisémite Johann Von Leers à quitter le congrès étudiant international organisé dans son université. Quelques mois plus tard, il expliquait à Julien Benda que l’Europe s’était construite dans le domaine de l’esprit et prônait la voie de la sensibilité pour permettre aux Européens de se connaître et de s’accepter. Le sensible, autre forme de l’intelligence, largement développé dans Herfsttij, prenait le chemin de la négociation diplomatique … Ces allers et retours constants entre le temps suspendu du monde de l’esprit et l’urgence des enjeux politiques dont on sait combien ils furent dramatiques pour ces hommes aux engagements patriotes qui les conduisirent pour certains, à l’instar de Marc Bloch, jusqu’à la mort, ne cessèrent de rythmer la vie de l’historien des Pays-Bas. Et le travail de Christophe de Voogd est parvenu avec finesse à relever le défi de tenir constamment les deux bouts de cet univers de pensée et d’action. En publiant une matière certes accessible aux néerlandophones, mais peu familière aux chercheurs francophones, en révélant des fonds d’archives totalement inédits, Christophe de Voogd offre, non seulement une mine de réflexions sur l’épistémologie de l’histoire, telle qu’elle se discutait entre grands esprits européens, mais également un trésor de traductions tirées des « archives Huizinga ». Extraits de correspondances, notes, conférences, leçons, etc. révèlent tour à tour les conseils d’un professeur à ses étudiants, qu’il invitait avant tout à critiquer les sources, réservant à leur régime de formation une simple petite cuillère (lepeltje) de théorie, les opinons personnelles sur les efforts de Febvre dans sa volonté de dégager des lois historiques, les réflexions sans cesse remises sur le métier pour dégager une méthode qui finalement s’impose avec les contours de l’intuition (Ahnung), etc. Pour faire entendre la voix de ce pionnier de l’histoire culturelle, initiateur d’une véritable théorie des formes appliquée à l’histoire, « la sensation historique demeure vision, contact, intuition, limitée à des moments de clarté intellectuelle particulière, de pénétration soudaine ». Et l’on comprend qu’un tel aveu devait conduire le même homme à prouver en des centaines de pages sa parfaite connaissance épistémologique, qu’elle soit allemande ou française, pour mieux s’en extraire et affirmer sa simple volonté de saisir l’esprit du temps.

Inutile ici de faire l’inventaire de tous les dossiers ouverts, mais chacun fera son miel du décryptage des grandes préoccupations qui animèrent Huizinga et le vaste réseau d’intellectuels au sein duquel il s’exprima largement : relation entre histoire et identité nationale, entre histoire et mémoire, dialectique de la continuité et du changement, individualisation de la science historique contre ou avec l’appui de la sociologie conquérante, pertinence des périodisations, vaste question des lois historiques face à l’indétermination des causalités, etc. Le lecteur trouvera en effet dans ce livre, à la démonstration incarnée, nombre de pistes de réflexion qui animent encore aujourd’hui l’historien en son atelier. Toujours étayée, l’analyse, il faut le redire, révèle le personnage par l’imbrication des différents cercles auxquels il a appartenu dans une herméneutique que le disciple de Wilhelm Dilthey n’aurait pas reniée. En exposant aux lecteurs francophones l’histoire de l’université aux Pays Bas, les influences de la philosophie allemande, l’ombre de l’histoire de France sur ce petit « pays avec un grand passé », pour reprendre les mots de Kernkamp, Christophe de Voogd fixe la matière dans laquelle s’est enracinée l’oeuvre de ce grand esprit qu’est Johan Huizinga. En ouvrant le spectre de la comparaison européenne, chère à Marc Bloch, il en révèle les subtilités et les nuances et nous introduit dans ces échanges passionnants qui nourrirent la vie intellectuelle d’une époque qui à sa manière, entre espoir de paix et bruit de bottes, avait « l’odeur du sang et des roses ». En tissant des liens entre nombre de ces textes majeurs, non traduits jusqu’ici en langue française, il expose les principes de la « vision du monde » de celui qui fut reconnu comme The most famous man in Holland, et qui par ce travail ample, subtil et très précisément informé, deviendra assurément beaucoup mieux connu en France. Il faut donc remercier Christophe de Voogd pour ce travail d’exception ainsi que Nicole Bériou et Franco Morenzoni pour l’avoir généreusement accueilli dans leur Bibliothèque d’Histoire culturelle du Moyen Âge.

https://www.brepols.net/products/IS-9782503609027-1

Élodie Lecuppre-Desjardin
Professeur d’Histoire médiévale à l’université de Lille (IRHiS)
Membre Senior de l’Institut Universitaire de France

Bibliothèque d’Histoire Culturelle du Moyen Âge 24

Collection dirigée par Nicole BÉRIOU et Franco MORENZONI

Dans le miroir de Johan Huizinga

Écrire et penser l’histoire au prisme de la France

L’automne du Moyen Âge (1919) est assurément l’un des grands classiques de l’historiographie, et le livre comme son auteur, Johan Huizinga (1872-1945), connaissent une attention internationale renouvelée. Mais force est de constater que l’historien néerlandais demeure en France une référence marginale en dehors du milieu des médiévistes, à la différence de son autre chef d’œuvre, Homo ludens (1938).

Or, la prise en compte de l’ensemble de ses écrits permet de mesurer combien son approche peut éclairer les débats épistémologiques de notre temps. Pionnier de l’histoire culturelle, Huizinga met la force des représentations au premier plan du processus historique ; il pratique et préconise une démarche herméneutique et non causale ou structurelle. Car – et c’est là une divergence majeure avec notamment Lucien Febvre et Marc Bloch – il s’agit moins pour lui d’expliquer le passé à travers ses traces que de comprendre ses acteurs à travers leurs signes. D’où le privilège des sources narratives et iconographiques dans une écriture qui, elle-même, prend la forme du récit : un récit nourri d’abondantes références françaises.

C’est pourquoi le présent livre s’efforce de retracer, à travers les relations de Huizinga avec la France, sa conception et son écriture de l’histoire, notamment dans L’automne du Moyen Âge dont on propose ici une relecture. Mais aussi de regarder la France, son histoire et ses historiens dans le miroir de Johan Huizinga, convaincu que l’on est des vertus d’un regard étranger pour éclairer le débat national.

Christophe de Voogd, ancien élève de l’École normale supérieure, agrégé et docteur en histoire, auteur de Histoire des Pays-Bas des origines à nos jours (Fayard), est professeur affilié et chercheur associé à Sciences Po (CHSP).

1. ‘De brave koning Vindicat’, uit de Groninger Studentenalmanak 1892.
[Groninger Archieven]

Als enthousiast lid van het Gronings studentencorps Vindicat Atque Polit heeft Johan Huizinga verschillende bijzondere tekeningen gemaakt. Hierboven ziet u zijn prent voor de Almanak van 1892. Het symbool van Vindicat – een zwaard en een vijl, gekruist tegen een rijzende zon – siert zijn tekening op verschillende plekken, liefst met een knipoog. De door Huizinga gemaakte tekening voor het omslag van de Vindicater uit 1894 (zie helemaal onderaan) geeft eveneens een beeld van zijn onderwerpkeuze en tekenstijl. Deze voorbeelden zijn nodig om samen een wel heel bijzonder specimen van zijn tekenkunst terug te vinden, namelijk dat van een

Toneelgordijn

Dit toneelgordijn heeft hij getekend of beschilderd en moet in gebruik zijn geweest bij de optredens die hij destijds met Vindicat organiseerde. Na zijn afstuderen is het gordijn gewoon in gebruik gebleven. Maar hoe zag het eruit en waar is het nu? Het archief van Vindicat bevindt zich in de Groninger Archieven. De inventaris vermeldt het gordijn onder de aanwinsten van 2003 als “bij de vereniging”.

Vraag: waar is het nu? Wie helpt zoeken? Staat het gordijn afgebeeld op foto’s? Het Gronings Studentencorps zal er toch een eer in willen stellen dit gordijn, versierd door een van haar beroemdste leden, te traceren en in ere te herstellen?

2. Een ander voorbeeld van Huizinga’s tekenkunst, waarop hij ook als sneltekenaar staat aangekondigd.
[Groningen, Universiteitsmuseum]

Op 1 februari 2025 vindt in Groningen de opening plaats van de tentoonstelling: Droomgezichten, tekeningen van Johan Huizinga. Het zou geweldig zijn, wanneer door een gezamenlijke inspanning dit gordijn kan worden teruggevonden en op de tentoonstelling gepresenteerd kan worden. Wie steekt de handen uit de mouwen? Reacties zijn welkom bij de archivaris van Vindicat, Albert Bos, secretaris@solvindicat.nl, en bij de gastconservator van de tentoonstelling. Dr. Anton van der Lem antonvanderlem54@gmail.com.

3. Door Huizinga getekende en ingekleurde voorpagina van De Opregte Vindicater, 4 februari 1893.
[Groninger Archieven]

Dr. Anton van der Lem
Scaliger Fellow, Leiden University Libraries
antonvanderlem54@gmail.com