Préface

Johan Huizinga, esprit d’un temps, esprit du temps

Sur une photo sépia tirée des archives familiales et conservée aujourd’hui au Letterkundig Museum de La Haye, Johan Huizinga pose à la suite d’une mascarade étudiante qui fut l’occasion pour lui de revêtir un costume du xvii^e siècle. Rien ne manque. Et la perruque, les boucles à ruban des souliers, l’épée au côté, le jabot de dentelle et les manches à taillades témoignent d’un souci de réalisme dont le sérieux transparaît sur le visage fermé du jeune homme de 22 ans. Le rire n’est pas de mise. La sensation historique, en revanche, se déploie pleinement dans cet épisode où, par le jeu du « retour au temps passé », le jeune intellectuel, comme beaucoup d’historiens après lui le confessèrent d’ailleurs, prenait goût à l’histoire.

« Sensation historique », « esprit du temps », « écriture synesthésique de l’histoire » …, autant de concepts plus ou moins habilement traduits du néerlandais, mais qui permettent de saisir combien l’originalité et la puissance d’évocation de Johan Huizinga furent au cœur de son ouvre inclassable. Si inspirante soit-elle, l’histoire telle que l’écrit Huizinga n’en demeure pas moins quelque peu (et sans doute de moins en moins grâce aux travaux récents suscités par le centième anniversaire du Herfsttij célébré en 2019), intrigante, voire nébuleuse pour un certain nombre d’historiens francophones que la lecture biaisée des quelques traductions disponibles et une méconnaissance de l’intellectuel complet et engagé qu’il fut maintiennent dans des a priori peu conformes à la réalité d’une vie et d’un parcours scientifique pleinement reconnu du vivant de celui qui fut président de la section des Lettres de l’Académie Royale des Sciences des Pays-Bas.

C’est à de nouveaux éclaircissements et à une remise en ordre des informations concernant le monde intellectuel de Johan Huizinga que nous invite le livre de Christophe de Voogd. Issu d’une thèse soutenue en 2013 à l’université de Leyde, intitulée Johan Huizinga et les historiens français, mais dont le contenu avait jusque très récemment échappé aux chercheurs francophones, le livre s’est nourri de cette matière doctorale inédite, sans manquer de la renforcer à la source des nombreuses études qui ont bourgeonné au cours de cette dernière décennie et d’une prise de distance qui permet bien souvent d’affiner les interprétations et même de les nuancer … Et l’on sera sensible au fait que cette réécriture offre la démonstration par l’exemple que le travail de l’historien évolue en fonction du temps, de sa pratique, de sa maturation du sujet. Dans cette perspective spéculaire, Christophe de Voogd s’attaque à un certain nombre de paradoxes qui structurent une oeuvre dont les fluctuations attestent l’adaptabilité d’un homme à une époque et à ses exigences parfois impératives. Ainsi, suit-on les évolutions intellectuelles du personnage, depuis sa jeunesse studieuse et rêveuse dans la campagne de Groningue, jusqu’à sa captivité dans le camp nazi de Sint-Michielsgestel en Brabant … peu de temps avant sa mort survenue le 1er février 1945 à De Steeg en Gueldre. Mais que l’on ne s’y trompe pas. Si les principaux jalons de la vie de l’historien néerlandais sont rappelés tout au long de cet ouvrage, l’auteur ne nous livre pas ici une énième biographie, mais bel et bien une étude ciblée de la construction intellectuelle d’un homme saisie dans le dialogue constant qu’il a établi avec ses pairs et qui fit de lui un interlocuteur internationalement reconnu. Si le projecteur de Christophe de Voogd est braqué sur la France et sur les relations que le professeur de l’université de Leyde tissa avec ses homologues et notamment avec Lucien Febvre et Marc Bloch, force est de reconnaître que l’étude qui se déploie ici va beaucoup plus loin et permet de repositionner ce dialogue franco-néerlandais à l’échelle européenne, tandis que les options historiographiques ne pouvaient se détacher d’engagements politiques oscillant entre nationalisme de défense et rêve d’Europe unie. Huizinga fut, en effet, l’un de ces hommes qui connurent les deux guerres mondiales et qui dans l’entre-deux des années 20 et 30 contribuèrent avec une lucidité impressionnante à alerter des dangers du nationalisme forcené, tout en rappelant en de nombreuses occasions, et notamment dans le cadre de l’Institut International de Coopération intellectuelle, qu’un « esprit européen » fondé sur l’harmonie des peuples, sans nier l’existence des nations, devait s’imposer comme rempart à la barbarie. Cette position intellectuelle, jugée par certains d’une neutralité tiède, reflétait cette volonté de maintenir un difficile équilibre, une reconnaissance de cette « tension polaire » entre sentiment d’appartenance nationale et conscience européenne. La tiédeur ne fut d’ailleurs pas de mise lorsqu’en avril 1933, Huizinga, alors recteur de l’université de Leyde, contraignit l’Allemand et antisémite Johann Von Leers à quitter le congrès étudiant international organisé dans son université. Quelques mois plus tard, il expliquait à Julien Benda que l’Europe s’était construite dans le domaine de l’esprit et prônait la voie de la sensibilité pour permettre aux Européens de se connaître et de s’accepter. Le sensible, autre forme de l’intelligence, largement développé dans Herfsttij, prenait le chemin de la négociation diplomatique … Ces allers et retours constants entre le temps suspendu du monde de l’esprit et l’urgence des enjeux politiques dont on sait combien ils furent dramatiques pour ces hommes aux engagements patriotes qui les conduisirent pour certains, à l’instar de Marc Bloch, jusqu’à la mort, ne cessèrent de rythmer la vie de l’historien des Pays-Bas. Et le travail de Christophe de Voogd est parvenu avec finesse à relever le défi de tenir constamment les deux bouts de cet univers de pensée et d’action. En publiant une matière certes accessible aux néerlandophones, mais peu familière aux chercheurs francophones, en révélant des fonds d’archives totalement inédits, Christophe de Voogd offre, non seulement une mine de réflexions sur l’épistémologie de l’histoire, telle qu’elle se discutait entre grands esprits européens, mais également un trésor de traductions tirées des « archives Huizinga ». Extraits de correspondances, notes, conférences, leçons, etc. révèlent tour à tour les conseils d’un professeur à ses étudiants, qu’il invitait avant tout à critiquer les sources, réservant à leur régime de formation une simple petite cuillère (lepeltje) de théorie, les opinons personnelles sur les efforts de Febvre dans sa volonté de dégager des lois historiques, les réflexions sans cesse remises sur le métier pour dégager une méthode qui finalement s’impose avec les contours de l’intuition (Ahnung), etc. Pour faire entendre la voix de ce pionnier de l’histoire culturelle, initiateur d’une véritable théorie des formes appliquée à l’histoire, « la sensation historique demeure vision, contact, intuition, limitée à des moments de clarté intellectuelle particulière, de pénétration soudaine ». Et l’on comprend qu’un tel aveu devait conduire le même homme à prouver en des centaines de pages sa parfaite connaissance épistémologique, qu’elle soit allemande ou française, pour mieux s’en extraire et affirmer sa simple volonté de saisir l’esprit du temps.

Inutile ici de faire l’inventaire de tous les dossiers ouverts, mais chacun fera son miel du décryptage des grandes préoccupations qui animèrent Huizinga et le vaste réseau d’intellectuels au sein duquel il s’exprima largement : relation entre histoire et identité nationale, entre histoire et mémoire, dialectique de la continuité et du changement, individualisation de la science historique contre ou avec l’appui de la sociologie conquérante, pertinence des périodisations, vaste question des lois historiques face à l’indétermination des causalités, etc. Le lecteur trouvera en effet dans ce livre, à la démonstration incarnée, nombre de pistes de réflexion qui animent encore aujourd’hui l’historien en son atelier. Toujours étayée, l’analyse, il faut le redire, révèle le personnage par l’imbrication des différents cercles auxquels il a appartenu dans une herméneutique que le disciple de Wilhelm Dilthey n’aurait pas reniée. En exposant aux lecteurs francophones l’histoire de l’université aux Pays Bas, les influences de la philosophie allemande, l’ombre de l’histoire de France sur ce petit « pays avec un grand passé », pour reprendre les mots de Kernkamp, Christophe de Voogd fixe la matière dans laquelle s’est enracinée l’oeuvre de ce grand esprit qu’est Johan Huizinga. En ouvrant le spectre de la comparaison européenne, chère à Marc Bloch, il en révèle les subtilités et les nuances et nous introduit dans ces échanges passionnants qui nourrirent la vie intellectuelle d’une époque qui à sa manière, entre espoir de paix et bruit de bottes, avait « l’odeur du sang et des roses ». En tissant des liens entre nombre de ces textes majeurs, non traduits jusqu’ici en langue française, il expose les principes de la « vision du monde » de celui qui fut reconnu comme The most famous man in Holland, et qui par ce travail ample, subtil et très précisément informé, deviendra assurément beaucoup mieux connu en France. Il faut donc remercier Christophe de Voogd pour ce travail d’exception ainsi que Nicole Bériou et Franco Morenzoni pour l’avoir généreusement accueilli dans leur Bibliothèque d’Histoire culturelle du Moyen Âge.

https://www.brepols.net/products/IS-9782503609027-1

Élodie Lecuppre-Desjardin
Professeur d’Histoire médiévale à l’université de Lille (IRHiS)
Membre Senior de l’Institut Universitaire de France

Bibliothèque d’Histoire Culturelle du Moyen Âge 24

Collection dirigée par Nicole BÉRIOU et Franco MORENZONI

Dans le miroir de Johan Huizinga

Écrire et penser l’histoire au prisme de la France

L’automne du Moyen Âge (1919) est assurément l’un des grands classiques de l’historiographie, et le livre comme son auteur, Johan Huizinga (1872-1945), connaissent une attention internationale renouvelée. Mais force est de constater que l’historien néerlandais demeure en France une référence marginale en dehors du milieu des médiévistes, à la différence de son autre chef d’œuvre, Homo ludens (1938).

Or, la prise en compte de l’ensemble de ses écrits permet de mesurer combien son approche peut éclairer les débats épistémologiques de notre temps. Pionnier de l’histoire culturelle, Huizinga met la force des représentations au premier plan du processus historique ; il pratique et préconise une démarche herméneutique et non causale ou structurelle. Car – et c’est là une divergence majeure avec notamment Lucien Febvre et Marc Bloch – il s’agit moins pour lui d’expliquer le passé à travers ses traces que de comprendre ses acteurs à travers leurs signes. D’où le privilège des sources narratives et iconographiques dans une écriture qui, elle-même, prend la forme du récit : un récit nourri d’abondantes références françaises.

C’est pourquoi le présent livre s’efforce de retracer, à travers les relations de Huizinga avec la France, sa conception et son écriture de l’histoire, notamment dans L’automne du Moyen Âge dont on propose ici une relecture. Mais aussi de regarder la France, son histoire et ses historiens dans le miroir de Johan Huizinga, convaincu que l’on est des vertus d’un regard étranger pour éclairer le débat national.

Christophe de Voogd, ancien élève de l’École normale supérieure, agrégé et docteur en histoire, auteur de Histoire des Pays-Bas des origines à nos jours (Fayard), est professeur affilié et chercheur associé à Sciences Po (CHSP).

1. ‘De brave koning Vindicat’, uit de Groninger Studentenalmanak 1892.
[Groninger Archieven]

Als enthousiast lid van het Gronings studentencorps Vindicat Atque Polit heeft Johan Huizinga verschillende bijzondere tekeningen gemaakt. Hierboven ziet u zijn prent voor de Almanak van 1892. Het symbool van Vindicat – een zwaard en een vijl, gekruist tegen een rijzende zon – siert zijn tekening op verschillende plekken, liefst met een knipoog. De door Huizinga gemaakte tekening voor het omslag van de Vindicater uit 1894 (zie helemaal onderaan) geeft eveneens een beeld van zijn onderwerpkeuze en tekenstijl. Deze voorbeelden zijn nodig om samen een wel heel bijzonder specimen van zijn tekenkunst terug te vinden, namelijk dat van een

Toneelgordijn

Dit toneelgordijn heeft hij getekend of beschilderd en moet in gebruik zijn geweest bij de optredens die hij destijds met Vindicat organiseerde. Na zijn afstuderen is het gordijn gewoon in gebruik gebleven. Maar hoe zag het eruit en waar is het nu? Het archief van Vindicat bevindt zich in de Groninger Archieven. De inventaris vermeldt het gordijn onder de aanwinsten van 2003 als “bij de vereniging”.

Vraag: waar is het nu? Wie helpt zoeken? Staat het gordijn afgebeeld op foto’s? Het Gronings Studentencorps zal er toch een eer in willen stellen dit gordijn, versierd door een van haar beroemdste leden, te traceren en in ere te herstellen?

2. Een ander voorbeeld van Huizinga’s tekenkunst, waarop hij ook als sneltekenaar staat aangekondigd.
[Groningen, Universiteitsmuseum]

Op 1 februari 2025 vindt in Groningen de opening plaats van de tentoonstelling: Droomgezichten, tekeningen van Johan Huizinga. Het zou geweldig zijn, wanneer door een gezamenlijke inspanning dit gordijn kan worden teruggevonden en op de tentoonstelling gepresenteerd kan worden. Wie steekt de handen uit de mouwen? Reacties zijn welkom bij de archivaris van Vindicat, Albert Bos, secretaris@solvindicat.nl, en bij de gastconservator van de tentoonstelling. Dr. Anton van der Lem antonvanderlem54@gmail.com.

3. Door Huizinga getekende en ingekleurde voorpagina van De Opregte Vindicater, 4 februari 1893.
[Groninger Archieven]

Dr. Anton van der Lem
Scaliger Fellow, Leiden University Libraries
antonvanderlem54@gmail.com

Design by Jan van Krimpen of the dust wrapper for the first Dutch edition of Homo ludens (Haarlem, 1938). Leiden, University Library, Huizinga-Archives, nr. 128 3.

Pictures are taken from the newest edition in Dutch: Johan Huizinga, Homo ludens. Proeve ener bepaling van het spel-element der cultuur (Amsterdam: Querido Facto, 2024) (forthcoming in November, profusely illustrated and commented). ISBN: 9789021489421

Wanted!

€ 1000 Reward

for the first person to locate Johan Huizinga’s manuscript

of his own English translation of Homo ludens

The cultural historian Johan Huizinga (1872-1945), professor of history at Leiden University in the Netherlands, is famous for Homo ludens: Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur. First published in Dutch (by Tjeenk Willink in Haarlem) in 1938, this book, which has been translated into many languages, still enjoys world renown.

One year after its appearance in Dutch, Homo ludens was published in German, in an integral translation approved by Huizinga. The publisher, Pantheon Akademische Verlagsanstalt, was located not in Nazi Germany but in Amsterdam; the book, Homo ludens: Versuch einer Bestimmung des Spielelementes der Kultur, did not mention the name of the translator, because he was Jewish.

The German reprint, issued in Amsterdam in 1940 by the same publisher, was – alas – censored in the last chapter, and it was this censored edition that was subsequently published in Switzerland, in Zurich in 1942 and in Basel in 1944.

This last edition, Basel 1944, was used by the British translator Richard F. C. Hull (1913-1974) for his English translation: Homo ludens. A Study of the Play-Element in Culture (London: Routledge & Kegan Paul Ltd., 1949). Hull could not read Dutch, nor was he aware that his translation was based on a censored version.

Attention, please!

In 1942 Huizinga himself translated Homo ludens into English; that same year one of his students made a typed copy of his handwritten manuscript. The typescript was considered an aid in distinguishing between ‘a’ and ‘e’ in Huizinga’s otherwise clear handwriting. Hull made use of this translation, which must have been sent to him. The only details we have are recorded in his Translator’s Note:

This edition is prepared from the German edition published in Switzerland, 1944, and also from the author’s own English translation of the text [my italics, AvdL], which he made shortly before his death. Comparison of the two texts shows a number of discrepancies and a marked difference in style; the translator hopes that the following version has achieved a reasonable synthesis.

The difference in style is no doubt due to the stylistic differences between Huizinga’s English version and the German translator’s rendering of Huizinga’s original Dutch. The numerous passages in the English translation that do not appear in the Dutch and German editions must be based on Huizinga’s additions to his own English translation.

Huizinga’s own manuscript and/or typescript have never been traced. There is no material of this kind in the Huizinga Archives in the Netherlands. Did Hull return Huizinga’s English translation to Huizinga’s widow? Did she perhaps give it to one of his children, or to a friend or colleague? Did Hull’s papers end up in an archive? Does Hull have descendants who could supply us with information? Might it be in the archives of Routledge?

If indeed this manuscript proves traceable, the finder can claim a reward of €1000. The Leiden University Library is willing to pay a fair price for the manuscript and/or typescript.

Dr. Anton van der Lem
Scaliger Fellow, Leiden University Libraries
antonvanderlem54@gmail.com

Dust wrapper of the second English of Homo ludens (New York: Roy Publishers, 1950).
Collection Anton van der Lem.

Huizinga in full ornate in 1938, when Homo ludens was published.
Picture taken in the garden of his house Van Slingelandtlaan 4, Leiden.
Leiden, University Library, Huizinga-Archives, nr. 136 III, 11.2.

Bent u de eigenaar – zonder het te weten? – van een tekening gemaakt door Johan Huizinga? Die zouden we graag laten zien op de eerste tentoonstelling gewijd aan Huizinga’s tekenwerk, in het Universiteitsmuseum Groningen, van 1 februari tot 1 mei 2025. Uw hulp bij het opsporen van verloren tekeningen stellen wij erg op prijs.

Huizinga als tekenaar

Op 1 februari 2025 is het tachtig jaar geleden dat Huizinga overleed. Zijn werken blijven verkrijgbaar in tal van talen, in herdrukte of nieuwe vertalingen. Op die dag echter krijgt hij iets wat hij al lang verdiende, maar nooit kreeg: een tentoonstelling van zijn belangrijkste tekeningen. De expositie zal te zien zijn in het Universiteitsmuseum in Groningen, de stad waar hij was geboren, gestudeerd heeft en tien jaar werkzaam was als hoogleraar geschiedenis.

Als kleine jongen viel hij in de familie al op door zijn tekentalent. Op school zagen zijn juffen en meesters en klasgenootjes hoe grappig hij kon tekenen. Het konden krabbeltjes zijn, karikaturen of uitgewerkte schetsen: ‘Ik herinner mij een fantasietekening van een haven in een Hanzestad, die ik waarschijnlijk als jongen van veertien jaar maakte’. Daarvan is vrijwel alles verloren gegaan, althans niet teruggevonden. Zijn talent leek aanvankelijk zo groot, dat hij op zaterdagmiddagen tekenles ging nemen op de Groningse Tekenacademie Minerva, om zich verder te bekwamen. Wie weet was hij zo getalenteerd dat er een toekomst als beeldend kunstenaar voor hem in zat. Laten we zeggen dat zijn gaven op andere terreinen talrijker en veelbelovender waren dan in de beeldende kunst. Van een loopbaan in de kunst zag hij af. Als later andere mensen hem vroegen naar de mogelijkheden van zo’n carrière dan raadde hij dat doorgaans stellig af.

We weten uit de dagboeken die zijn grootvader bijhield hoe Johan zijn vele talenten ontwikkelde. Grootvader, die doopsgezind predikant was, bestelde zelfs tegen betaling tekeningen van bijzondere gebeurtenissen uit de geschiedenis van de doopsgezinden in Nederland. Vonden we die tekeningen nog eens terug! En wat te denken van een zelfgemaakt kwartet, getekend door de jonge Huizinga? Huizinga’s eigen nakomelingen hebben maar een klein deel van zijn tekeningen geërfd. Maar grootvader had zes kinderen en ook in de andere takken van de familie kunnen zijn tekeningen gekoesterd en bewaard zijn gebleven.

Op het gymnasium kon ‘Han’ Huizinga het niet laten om allerlei krabbeltjes te maken, doodles, waarvan een enkel voorbeeld is overgeleverd. Dat is op de tentoonstelling te zien. Zijn klasgenoten waren tuk op het krijgen van zijn vloeiblaadjes en verrukt over zijn portretten van hun leraren. Zijn docenten lieten hem doorgaans maar gaan bij het tekenen, omdat hij verder toch de knapste jongen van de klas was en nooit voor moeilijkheden zorgde.

1. Verplaatsing van de wolstapel. Voorstudie. Waar is de originele tekening?

Keur van gedenkwaardige tafereelen

De eerste grote prestatie van Johan Huizinga als tekenaar, op ongeveer 18-jarige leeftijd, heeft nota bene een plaats gekregen in de collecties van het Rijksmuseum in Amsterdam. Onder de titel: Keur van gedenkwaardige tafereelen uit de vaderlandsche historiën maakte hij achttien illustraties, die op de website van het Rijksmuseum te zien zijn. Alleen kenners weten dat er ook voorstudies voor die uitgewerkte taferelen (hebben) bestaan. Bovenaan deze tekst staat er een, maar het origineel is niet teruggevonden. Hieronder volgt een andere voorstudie, nog wat aarzelend en onbeholpen, evenmin teruggevonden:

2. ‘Franse geleerden komen in ons land, en brengen hun geleerdheid mee’
Het geestige ligt hier in Huizinga’s letterlijke interpretatie:
de heren sjouwen met hun boeken en manuscripten, een passer en een globe etc.
[Collectie Rijksmuseum, RP-T-1963-90-1]

Hoe zit dat? In de jaren na Huizinga’s overlijden verschenen er verschillende publicaties over zijn werk, voorzien van reproducties van zijn tekeningen. Het bovenste voorbeeld komt uit een artikel van een jeugdvriend, Dirk Schoute, ‘Huizinga’s jeugdjaren’, verschenen in De Gids. Het tweede voorbeeld komt uit de eerste, serieuze beschrijving van Huizinga’s leven en werk: H.A. Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk, met 23 afbeeldingen. Denk nu niet, gewaardeerde lezer, dat deze integere heren de voor reproductie uitgeleende tekeningen niet hebben teruggegeven! Dat hebben ze – uiteraard wel degelijk. Waar zijn ze toen gebleven? Een paar ervan zijn teruggevonden bij Huizinga’s kleinkinderen. Eén tekening is door Huizinga’s weduwe weggegeven aan een dierbare vriend en bij toeval teruggevonden. Daarom deze actie: als ze dat vaker heeft gedaan kunnen er in kringen van familieleden of vrienden nog meer tekeningen ‘zwerven’. De overgrote meerderheid is nog steeds zoek, waarvan hier enkele voorbeelden. Uit Dirk Schoute:

3. Kaaskade te Vlissingen. [Dirk Schoute, ‘Huizinga’s jeugdjaren’]

4. Spaarndam, 1901 [Dirk Schoute, ‘Huizinga’s jeugdjaren’]

5. Huzaar. [Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk]

6. Ukko. [Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk]

7. Dashondje. [Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk]

Fivelgoër landleven

Een ander bijzonder geval zijn de ‘vignetten’, de subtiele landschapstekeningetjes die Huizinga omstreeks 1900 van het Groningerland maakte. Sommige in de vrije natuur, andere naar voorbeelden op kunstwerken in het bezit van het toenmalig Oudheidkundig Museum te Groningen. Ze verschenen in een boek met in het Gronings geschreven verhalen van jeugdvriend Anne S. de Blécourt, Fivelgoër landleven (Groningen, 1901). Helaas zijn de originele tekeningen tot op heden niet teruggevonden. De tekening op de voorkant is een product van Huizinga’s fantasie, want een landschap met zo’n hoge toren en zo’n wonderlijk klein schip kan in heel Groningen niet gevonden worden.

8. De afbeelding op het omslag heeft geen bijschrift. Het is hoogstwaarschijnlijk een gezicht op Stedum.

De afbeeldingen hebben allemaal een idyllisch karakter. Zoals het gezicht hieronder in Holwierde, ten noorden van Appingedam. Het heeft hevig geleden onder het oorlogsgeweld in april-mei 1945. De monumentale boerderij is er niet meer. Maar misschien wordt de tekening nog eens gevonden?

9. Holwierde in Fivelgoo

Uit veel later tijd dateert een portret van Jean Philippe Vogel, hoogleraar Sanskriet te Leiden.  De huidige hoogleraar Peter Bisschop heeft alle betekenissen weten te ontcijferen in Vogel Huizinga Drawings. De tekening is in druk overgeleverd, maar wie heeft het origineel? Zou het origineel te vinden zijn in de archieven van het Instituut Kern in Leiden of hangt het ergens ingelijst aan de muur?

10. De grote meester Oppervogel, versierd met een ketting van parels van leerlingen,
beginnend met de Demon, de Javaan, de Zes Onderwijzers en mevrouw Paardgebeten.

Van Abeltje, Timótheus en Zoë

Het lastigste zijn tekeningen die wel bekend zijn uit de literatuur of uit brieven, maar waarvan geen afbeelding bekend is. Onder Huizinga-kenners is het belangrijkste voorbeeld een portretje van Huizinga dat Jan Toorop van hem maakte. Huizinga vermeldde het zelf in zijn Mijn weg tot de historie, althans in de ongepubliceerde, eerste versie. Hij was toen achttien en had altijd een fris en blozend gezicht. Op de achterkant moet vermeld staan: ‘Abeltje’, een eenmalige gelegenheidsnaam waarvoor nog niemand een verklaring heeft weten te geven. Wie die tekening mocht terugvinden mag verwachten dat deskundigen bij ‘Tussen kunst en kitsch’ de waarde zullen schatten op enkele duizenden euro’s, zo groot blijft de belangstelling voor de vroege Toorop (en Huizinga, natuurlijk).

Huizinga vertelde zelf dat hij o.a. leerde lezen uit een A.B.C.-boekje voor ‘zoete kinderen’, helaas zonder de exacte titel te noemen. Alle kinderen in het boekje waren zoet, behalve Timótheus. Het rijmpje bij zijn naam luidt: ‘Dit is Timótheus, ondeugend en dom, de maan wou hij krijgen, daar huilt hij nu om’. Tot nu toe is dit boekje niet teruggevonden. U wilt niet weten hoeveel A.B.C.-boekjes voor ‘zoete kinderen’ er in Nederland in de negentiende eeuw zijn uitgegeven. Huizinga had dit niet verzonnen want de letter Z betrof Zoë. Dat wist hij nog, omdat hij geen Zoe mocht zeggen. Huizinga maakte zelfs een tekening bij Timótheus, die hij zijn oudere broer Jakob toestuurde. Bij wie gaat er nu een lichtje branden?

Promotieplaten

Een primeur op de komende tentoonstelling in het Universiteitsmuseum zijn vier Groningse promotieplaten, door Huizinga getekend. Bekend was die voor Huizinga’s jeugdvriend Chris van Valkenburg. In diens boekje over Huizinga, vermeldde hij op p. 11: ‘voor sommige vrienden maakte hij promotieplaten’. Had Van Valkenburg maar precies vermeld, welke vrienden dat waren! Want nu blijft het zoeken. Jakob Huizinga kreeg de plaat voor de al genoemde A.S. de Blécourt toegestuurd en was daar blij mee. Pas door de vermelding van de naam Blécourt liet de plaat zich ontdekken, want de Groningse platen zijn in het Universiteitsmuseum en elders doorgaans ontsloten op naam van de gepromoveerde. De prent bleek inderdaad door Huizinga getekend, enerzijds door zijn stijl, anderzijds doordat hij de prent signeerde met: H.H. [= Han Huizinga]. Vervolgens bleken ook J.H. Feith en L. Roeters van Lennep tot de gelukkigen te behoren. Maar wie zegt ons dat er niet nog meer platen van Huizinga’s hand te ontdekken zijn? Allemaal blijven opletten!

Een liefhebber van architectuur

11. 1754 / Daniel Raap begraven (detail).
Uit: Keur van gedenkwaardige tafereelen [Collectie Rijksmuseum, RP-T-1963-90-1]

Heeft Huizinga deze gevels nagetekend naar bestaande huizen, of zijn het fantasietekeningen? ‘Het eerst hebben de oude huizen gesproken’, schreef hij eens over zijn historische belangstelling. Dezelfde vraag geldt voor de volgende kleine tekening, die wel is teruggevonden, maar zijn de gebouwen te herkennen? Ze lijken te specifiek om verzonnen te zijn.

12. Straattafereeltje in de achttiende eeuw. Wie herkent het gebouw?

Groningen of Zeeland?

Huizinga vond zijn meisje in Zeeland. Zij heette Mary Vincentia Schorer, was intelligent en muzikaal, knap, sociaal en lief. Haar vader was burgemeester van Middelburg, waar de familie een groot huis bewoonde aan de Balans, en een buitenplaats Toornvliet bezat in Koudekerke, de aangrenzende gemeente. Zij brachten er heerlijke vakanties door en Huizinga heeft er allerlei plekjes vastgelegd, vooral op Walcheren. Maar de tekeningen hebben vaak geen bijschrift. Deze twee tekeningen zijn gevonden, maar waar is het? In Groningen of Zeeland?

13. De dakvorm van de huizen of boerderijen in dit dorpsgezicht is niet Zeeuws, maar vermoedelijk eerder Noord-Nederlands, misschien Gronings. Wie helpt? [Origineel: Familie Huizinga]

14. Een boerderij, maar waar? [Origineel: Familie Huizinga]

De hiernavolgende tekeningen zijn wel gefotografeerd, maar onbekend is nu waar de originelen zich bevinden.

15. Een windmolen en twee huizen

16. Huizen te Westkapelle?

Niet alleen bij de grote Nederlandse collecties (musea, universiteiten, bibliotheken en archieven) kunnen nog onbekende tekeningen zijn, ook bij kleinere of andere instellingen en vooral bij particulieren. Of misschien kent u de tekeningen wel, maar dringt het nu pas tot u door, dat Huizinga de tekenaar kan zijn geweest. Dan verzoeken wij u vriendelijk om contact op te nemen, hetzij met, Anton van der Lem (g.a.c.van.der.lem@library.leidenuniv.nl), hetzij met de bibliotheken in Groningen, Leiden of Middelburg. Deze tekst mag een bewijs zijn van onze goede samenwerking.

Are you the unwitting owner of an original drawing by Johan Huizinga? It could be part of the first ever exhibition of his visual works in the University Museum of Groningen from 1 February until 1 May 2025. Will you help us find Huizinga’s lost drawings?

February 1, 2025 will mark eighty years since Johan Huizinga’s death. His works remain available in numerous languages, in reprints or new translations. On that day, however, he also gets something he much deserved for a long time but never got: an exhibition of his most important drawings. The exhibition will be on display in the University Museum in Groningen, the city where he was born, studied and worked as a professor of history for ten years.

As a little boy, he stood out in his family as a talented drawer. At school, his teachers and classmates noted the humour in his drawings. They could be scribbles, caricatures or detailed sketches: ‘I remember a fantasy drawing of a harbour in a Hanseatic city, which I probably made as a fourteen-year-old boy’. Almost all of it has been lost, or at least not yet found. His talent initially seemed so great that he took drawing lessons at the Groningen Drawing Academy Minerva on Saturday afternoons to hone his skills. Who knows, maybe he was so talented that he had a future as an artist? Let us say that his gifts in other areas were more numerous and promising, which made him decide against a career in visual arts. When other people later asked him about the prospects of such a profession, he usually strongly advised against it.

We know from the diaries his grandfather kept how Johan developed his many talents. Grandfather, who was a Mennonite minister, even ordered drawings of remarkable events in the history of the Mennonites in the Netherlands for a fee. How grateful we would be when these drawings could be traced! Or what about a quartet game made by the young Huizinga himself!? Huizinga’s own descendants inherited many of his drawings. But grandfather had six children and his drawings may also have been cherished and preserved in other branches of the family.

At grammar school, ‘Han’ Huizinga could not resist making all kinds of scribbles and doodles, of which only a single example has been handed down. This can be seen in the exhibition. His fellow students were thrilled to receive his blotters and delighted with his portraits of their teachers. His teachers usually let him go about his business when drawing, because he was otherwise the smartest boy in class and never caused any trouble.

1. Transfer of the woolstaple. Preliminary study. Where is the original drawing?

A Selection of Memorable Scenes

Johan Huizinga’s first major achievement as a draftsman, at the age of approximately 18, was given a place in the collections of the Rijksmuseum in Amsterdam. Under the title: Selection of Memorable Scenes from Dutch history, he made eighteen illustrations, which can be seen on the Rijksmuseum website. Only experts know that there are also preliminary studies for these detailed scenes. There is one at the top of this text, but the original has not been found. Below is another preliminary study, somewhat hesitant and clumsy, which has also not been found:

2. ‘French scholars come to our country and bring their learning with them’
The funny thing here lies in Huizinga’s literal interpretation:
the gentlemen carry their books and manuscripts, a compass and a globe, etc.
[Rijksmuseum, RP-T-1963-90-1]

What’s up with that? In the years after Huizinga’s death, several publications about his work appeared, including reproductions of his drawings. The top example comes from an article by a childhood friend, Dirk Schoute, ‘Huizinga’s jeugdjaren’ [Huizinga’s Youth], published in De Gids. The second example comes from the first, serious description of Huizinga’s life and work: H.A. Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk [Prof Dr J. Huizinga, Thoughts and Images from his work] with 23 images. Do not think, dear reader, that these honourable gentlemen have not returned the drawings loaned for reproduction! They did bring them back – of course they did. So, where did they go? A few of them were found with Huizinga’s grandchildren. One drawing was given away by Huizinga’s widow to a dear friend and was found by chance. This is the main reason for this appeal: if she or others did this more often, more drawings may be ‘floating’ in circles of family members, friends, acquaintances or their descendants. The vast majority are still missing. Here are some examples. From Dirk Schoute:

3. Kaaskade in Vlissingen [Dirk Schoute, ‘Huizinga’s jeugdjaren’]

4. Spaarndam [Dirk Schoute, ‘Huizinga’s jeugdjaren’]

5. Huzar [Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk]

6. Ukko [Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk]

7. Badger Dog (Dashondje) [Enno van Gelder, Prof. Dr J. Huizinga, Gedachten en beelden uit zijn werk]

Subtle Landscapes

Another special case are Huizinga’s ‘vignettes’, the subtle landscape drawings that he made in the Groningen countryside around 1900. Some in the wild, others based on examples from works of art in the possession of the then Museum of Antiquities in Groningen. They appeared in a book of stories published in Groningen dialect by childhood friend Anne S. de Blécourt, Fivelgoër landleven (Groningen, 1901). Unfortunately, to date, the original drawings were never found. The drawing on the cover came from Huizinga’s imagination because a church with such a large tower and wonderfully small nave cannot be found in all of Groningen.

8. The image on the cover is likely an imaginary landscape.

The drawings all have an idyllic character, such as the view below in Holwierde, north of Appingedam, which suffered greatly from war actions in World War Two in April-May 1945. The monumental farm is gone. But who knows, we might find the drawing again?

9. Holwierde in Fivelgoo

A portrait of Jean Philippe Vogel, professor of Sanskrit in Leiden, dates from much later. The current professor Peter Bisschop has managed to decipher all the meanings in Vogel Huizinga Drawings. The drawing has been preserved in print, but who is the owner of the original? Could it be found in the archives of the Kern Institute in Leiden or is it framed on the wall somewhere?

10. The great master Vogel, adorned by a necklace of his pearls of students,
starting with the Demon, the Javanese, the Six Teachers and Mrs. Horsebitten.

Abeltje, Timótheus and Zoë

 The most difficult are drawings that are known from literature or from letters, but of which no image is known. Among Huizinga connoisseurs, the most important example is a small portrait of Huizinga that Jan Toorop made of him. Huizinga himself mentioned it in his Mijn weg tot de historie (My Path to History), at least in the unpublished, first version. He was then eighteen and always had a fresh and ruddy face. The back reportedly says: ‘Abeltje’, a one-off occasional name for which no one has yet been able to provide an explanation. Anyone who finds that drawing can expect that experts at ‘Tussen kunst en kitsch’ or ‘Antiques Roadshow’ will estimate its value at several thousand euros, such is the interest in the early Toorop (and Huizinga, of course).

Huizinga himself said that he learned to read from, among other things, an A.B.C. book for ‘sweet children’, unfortunately without mentioning the exact title. All the children in the book are sweet, except Timothy. The rhyme with his name is: ‘This is Timótheus, naughty and slow, he wanted the moon, that’s what he’s crying about now.’ This booklet has not yet been found. You don’t want to know how many A.B.C. books for ‘sweet children’ were published in the Netherlands in the nineteenth century. Huizinga had not made this up because the letter Z referred to Zoë. He remembered that because he wasn’t allowed to say Zoe. Huizinga even made a drawing of Timótheus, which he sent to his older brother Jakob. Does this sound vaguely familiar to anyone?

Prints to celebrate one’s Ph.D.

A first at the upcoming exhibition in the University Museum are four Groningen ‘promotieplaten’, drawn by Huizinga to celebrate the Ph.D.-degree of friends and fellows. Only one of these plates was known through Huizinga’s childhood friend Chris van Valkenburg. In his book about Huizinga, he mentioned on page 11: ‘he made promotional plates for some friends’. If only Van Valkenburg had mentioned who his friends were! because now, we have to keep on seeking. Jakob Huizinga got the plate for the aforementioned A.S. de Blécourt and was happy with it. The plate was only discovered when the name Blécourt was mentioned because the Groningen plates are usually accessible in the University Museum and elsewhere in the name of the PhD candidate. The print turned out to have been drawn by Huizinga, on the one hand because of his style and on the other hand because he signed the print with: H.H. [= Han Huizinga]. Subsequently, J.H. Feith and L. Roeters van Lennep were among the lucky ones. But who tells us that there aren’t more Huizinga records to be discovered? Everyone, keep paying attention!

Architecture enthusiast

11. 1754 / Daniel Raap buried (detail) From: A selection of memorable scenes [Collection Rijksmuseum, RP-T-1963-90-1]

Did Huizinga copy these façades after existing houses, or are they fantasy drawings? ‘The old houses spoke first,’ he once wrote about his historical interest. The same question applies to the following small drawing, which has been found, but are the buildings recognizable? They seem too specific to be made up.

12. Streetscene in the eighteenth century. Who does recognize the building? [Original Huizinga Family]

Groningen or Zeeland?

Huizinga found the woman who would become his wife in Zeeland. Her name was Mary Vincentia Schorer, she was intelligent and musical, beautiful, sociable and sweet. Her father was mayor of Middelburg, where the family lived in a large house on the Balans and owned a country estate in Toornvliet in Koudekerke, a neighbouring municipality. They spent wonderful holidays there during which Huizinga captured all kinds of places, especially on Walcheren. But the drawings often have no caption. These two drawings have been found, but where is it? In Groningen or Zeeland?

13. A village, but which one? [Original: Huizinga Family]

14. A farm, but where? [Original: Huizinga Family]

The following drawings have been photographed, but it is currently unknown where the originals are located.

15. A windmill and two houses

16. Houses in Westkapelle?

Unknown drawings may exist not only in the large Dutch collections (museums, universities, libraries and archives), but also in smaller or other institutions and especially in private collections and antiquarian bookstores. Or perhaps you are familiar with the drawings, but it is only now dawning on you that Huizinga may have been the draftsman. In that case, we kindly ask you to contact me, Anton van der Lem (g.a.c.van.der.lem@library.leidenuniv.nl), or the libraries in Groningen, Leiden or Middelburg. This text is proof of our good cooperation.

A rare picture of Johan Huizinga from a private collection.
To become part of Leiden University Libraries’ Huizinga Papers in Digital Collections.

150 years since the birth of Johan Huizinga,
his academic archive held at Leiden University Libraries is a treasure trove of knowledge and insight.

On December 7, 2022, it will be one hundred and fifty years ago that Johan Huizinga – the Netherlands’ most important authority in the field of cultural history – was born in the city of Groningen. He was a professor of general history at Leiden University from 1915 to 1941. The entire academic world in the Netherlands continues to honour him as a paragon of culture, as an admonisher of his and our times, and as a cultural philosopher who, with his Homo Ludens(1938) is today more renowned than ever, all over the world.

Posthumous portrait of Johan Huizinga from Leiden University Icones collections

As a historian, he distinguished himself with his Autumntide of the Middle Ages (1919), a grandiose book about the painting of Jan van Eyck, placed in the context of the socio-cultural history of the time. The subsequent period of Humanism and Reformation, Huizinga managed to present succinctly in his biography Erasmus (1924). Two books on the past and present of the United States (1918 and 1926, respectively) were surprising to American readers, even at the time. He lucidly depicted Dutch painting during the half-century around 1900 in his Leven en werk van Jan Veth (1927), the biography he wrote about his friend and fellow fighter for monument care and the preservation of historic urban beauty. In numerous essays, Huizinga reflected on subjects from the general history of the humanities, culture and society: Tien studiën (1926) and Cultuurhistorische verkenningen (Cultural-historical Explorations) (1929), which also found their way abroad in English and German translations. With In de schaduwen van morgen (In the Shadow of Tomorrow), he addressed the dangers that threatened society in his lifetime or were already disrupting it: the totalitarian regimes from the outside or our dereliction of knowledge and conscience from within.

Huizinga not only gained fame through his publications, but also spread knowledge of the history of the Netherlands through lectures at home and abroad, and underlined the importance of the Netherlands in the international community. He acted as a cultural ambassador for the Netherlands. He was a member of the Internationale Commissie voor Intellectuele Samenwerking (International Commission on Intellectual Cooperation, of the League of Nations) on behalf of our country. With these posts and editorship of the influential monthly magazine De Gids(since 1915) and his membership in the Dutch Royal Academy of Sciences (1916), Huizinga acquired the prestige and influence of a public intellectual.

Title page of the first edition of Herfsttij der Middeleeuwen (1919)

First full text English translation from the Dutch: Autumntide of the Middle Ages (2020)

His knowledge and interest in numerous fields and academic pursuits, such as linguistics and religion, preferably from a comparative perspective, history and culture, are well reflected in the overwhelming amount of large and small texts that together form his academic archive. This archive not only contains notes for his publications, but also his manuscripts of lectures, notes for seminars with students, ideas, and hunches on numerous subjects, sometimes extensive, sometimes brief. A gold mine for scholars of his work in the broadest sense of the word. One just has to master the Dutch language, which is peanuts compared to all the languages Huizinga commanded.

More than a year after his death, Huizinga’s archive was granted to the manuscript collections of Leiden University Libraries in 1946, following Huizinga’s wishes. From 1948 to 1951, his long-time publisher, Tjeenk Willink in Haarlem, published eight volumes of his Collected Works, completed in 1953, with an index volume that includes an excellent bibliography. In addition, Tjeenk Willink continued to keep Huizinga’s books available on the market, published soberly but with a modern and elegant design. Long, historians’ interest in Huizinga was limited to his published works. It was not until 1972, Huizinga’s hundredth year of birth, that Leiden professor A.E. (‘Dolf’) Cohen, the last to receive his doctorate from Huizinga, was the first to study his papers, which led to a modest list of placements.

Huizinga portrayed as Uncle Sam on the menu card of the dinner celebrating the 1933 Dies Natalis of Leiden University.

In 1997/98 I was enabled to compile an inventory and describe Huizinga’s archive after I had familiarized myself with it during research for the publication of Huizinga’s Correspondence (3 vols., 1989-1991) and my dissertation Het Eeuwige verbeeld in een afgehaald bed. Huizinga en de Nederlandse beschaving (1987). The Inventaris van het archief van Johan Huizinga (1998) also contains a bibliography, based on the 1953 edition, but continued up to and including 1997, and expanded with those titles of publications that had escaped the compilers of the Collected Works.

Manuscript page of the first chapter of Homo Ludens.
Additions to the text are attached with starch glue.

Huizinga noted findings or moments of inspiration on papers in his office, after which he cut out relevant sections.
These scraps of paper were preserved in his professional archive and are available digitally.

Based on this inventory, the entire Huizinga archive was made available digitally, free of charge in 2019 in the Leiden Digital Collections with links to: https://Huizinga-Online.nl. This project was made possible in part by the national digitisation platform Metamorfoze. Both websites offer the Collected Worksdigitally, as well as overviews of Huizinga’s activities: a year list, a calendar, and an overview of all his letters, including those that are not published in the Correspondence. Leiden University Libraries will continue to accept or acquire additions to the Huizinga Archives.

Selection of Huizinga’s works in Dutch and in translation.

Dr. Anton van der Lem
Scaliger Fellow, Leiden University Libraries
antonvanderlem54@gmail.com